در پژوهش مشترک کاوش باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان خراسان جنوبی و دانشگاه تهران
مسئول حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل خراسان جنوبی گفت: فصل اول کاوش لایه نگاری در ارگ تون شهر فردوس با هدف شناخت توالی فرهنگی آن با کاوش در دو گمانه ده در ده متری در شمال و جنوب آن با اعتبار اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان جنوبی به پایان رسید.
سید احمد برآبادی افزود: این کاوش با مجوز پژوهشکده باستان شناسی و پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و همکاری گروه باستان شناسی دانشگاه تهران و به سرپرستی دکتر محمد اسماعیل اسماعیلی انجام و در طی آن آثاری از دوران تاریخی(سلوکی و ساسانی) و دوران اسلامی بدست آمد.
او ادامه داد: مطالعات اولیه انجام شده در این کاوش به شناسایی دو دوره فرهنگی تاریخی و اسلامی شامل آثار معماری (کف استقراری و کوره/تنور) و یافته های ارزشمندی از گونه های سفالین دوره ساسانی و قرون اولیه اسلامی منجر شد. سفال های اسلامی بدست آمده شامل؛ سفال با لعاب تک رنگ، سفال های گونه نیشابور به ویژه گونه کتیبه دار آن، سفال با لعاب ارغوانی که برخی باستان شناسان آن را گونه ی بامیان نام نهاده اند . سفال های منقوش و سفال با تزیین قالبی نوع سلجوقی و به میزان کمتری سفال دوره ایلخانی، تیموری و صفوی است.
مسئول حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل خراسان جنوبی گفت: با توجه به از بین رفتن سطح اصلی ارگ در طی توسعه شهری به ویژه بعد از زلزله، آثار برجا از نهشته های قرون میانی بدست نیامد اما نتایج بررسی سطحی انجام شده، نشان از استفاده از ارگ حداقل تا پایان دوره صفوی و به احتمالی قاجار دارد. امری که در متون نوشتاری به آن به صورت کامل اشاره شده است. به دست آمدن آثار سفالین مربوط به دوره ساسانی در این کاوش و نیز تک یافتهی سلوکی بدست آمده را می توان نشان از وجود استقراری قدیمی تر از دوران اسلامی در شهر تاریخی تون دانست که نتایج تکمیلی آن پس از اتمام مطالعات به صورت مقاله و کتاب در اختیار محققان قرار خواهد گرفت.
برآبادی بیان داشت: در پایان کاوش، برای حفاظت از آثار معماری کشف شده، با هماهنگی باستان شناسان کاوشگر و کارشناسان مرمت و احیاء پایگاه شهر تاریخی تون، پوشش کاهگل اجرا گردید.
بنا به گفتۀ سرپرست هیأت کاوش، بدست آمدن قطعاتی از ظروف شیشهای و سنگی و سربارههای صنعتی به ویژه کوره سفالی شناشایی شده در حاشیه شهر تاریخی تون، نشان از مرکزیت این شهر در تولیدات صنعتی منطقه جنوب خراسان دارد که تکمیل شدن مطالعات باستان شناسی در آن ضروری است.
لازم به ذکر است شرق ایران، به ویژه خراسان جنوبی منطقه فرهنگی کمتر شناخته شده اما مهم در باستان شناسی کشور است و تداوم مطالعات باستان شناسی اقدامی ضروری در شناخت فرهنگ بومی منطقه است. گفتنی است شهر تون که در دوره پهلوی اول به فردوس تغییر نام داده است، از جمله شهرهای مهم صدر اسلامی و به احتمالی دوران تاریخی است که در متون نوشتاری به آن توجه ویژه ای شده است و بسیاری از اندیشمندان از جمله ناصرخسرو از این شهر بازدید داشته اند. به نظر اولین بار نام شهر در کتاب اشکال العالم آورده شده است و مقدسی اولین اشاره مستقیم به این شهر کرده و از دژ، مسجد جامع و کاریز آن یاد کرده است. تون نخستین شهر پس از عبور از کرمان و یزد و اصفهان به جنوب خراسان و شاهراه موسوم به ابریشم و راه خراسان بزرگ است که جنوب و فلات مرکزی ایران تنها از طریق آن است که به سبزوار، نیشابور، گناباد، مشهد و سایر شهرهای ماوراء النهر و افغانستان و در ادامه آسیای میانه و کشور چین متصل می گردد. این منطقه که جز، ولایت قهستان بوده است در واقع یکی از سه حاکم نشین مهم جنوب خراسان در کنار قاین و طبس است، از این رو، اشارات فراوانی در نوشته های صدر اسلام به تون شده است.
