ارگ بهارستان بیرجند که زمانی قدیمی ترین مقر حکومتی شهر بود، امروز حال و روز خوشی ندارد و رو به تخریب است.

ارگ بهارستان یکی از مهمترین آثار تاریخی شهر بیرجند است که متعلق به دوره افشاریه بوده و ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
این بنای تاریخی در بیرجند که ساخت آن به سال های ۱۲۰۵ و ۱۲۰۶ هجری قمری برمی گردد به باغ زرشکی نیز شهرت دارد.
بهارستان در قدیم فقط یک بنای خشتی و گلی نبوده بلکه گذشته های دور، از آن به عنوان یکی از بزرگترین و باشکوه ‌ترین باغ‌های ایرانی نیز یاد می شد. شبیه تزئینات آجرکاری با زره های هندسی دیوارهای ارگ بهارستان را می توان در بناهای دوره زندیه شیراز سراغ گرفت که اکنون بر اثر تازیانه های بی رحم روزگار در حال فروپاشی است و آهسته آهسته از منظر تاریخ گم می شود.
ارگ بهارستان علاوه بر عمارت و باغ، قلعه دفاعی هم داشته که برج و حصار اجزای آن است. در بخش های دیگری از ارگ محل‌هایی مخصوص برافروختن مشعل‌ها و همچنین تیرکش‌هایی مشرف بر تمام قسمت های ارگ بوده که برای دیده‌بانی کاربرد داشته است. اما سال هاست که بنای با ارزش ارگ بهارستان در کنج تنهایی خود روزهایی را پشت سر می گذرد که هیچ نشان از توجه در آن نیست.
وضعیت نامناسب ارگ بهارستان و تخریب تدریجی آن تا بدانجا پیش رفته است که یکی از دستور کارهای اصلی نشست علنی روز شنبه (۲۹ دی ماه جاری) شورای اسلامی شهر بیرجند بود.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی در این نشست گفت: باید این وضع اسفناک ارگ اصلاح شود زیرا وقتی گردشگران و محققان سراغ مقر حکومتی شهر را می گیرند نمی توانیم جایی را به آنها معرفی کنیم که در آن کله پاچه تمیز می شود یا انبار ضایعاتی شده است.
حسن رمضانی اظهار داشت: ارگ بهارستان قدیمی ترین مقر حکومتی در بیرجند و خراسان جنوبی است که تا اوایل دوره زندیه مورد استفاده قرار می گرفت اما با گسترش شهر و ضرورت پیش بینی امنیتی از آنجا به باغ اکبریه منتقل شد.
وی با اشاره به استفاده از این بنای تاریخی به عنوان مدرسه نسوان در بیرجند گفت: بعد مدتی از این بنا به عنوان کارگاه فرش بافی استفاده می شده است و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بنیاد مستضعفان با تملک این ارگ آن را از باغ زرشکی تفکیک کرد و با واگذاری به دانشگاه علوم پزشکی، کوشک وسط باغ تخریب شده است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی با بیان اینکه تفکیک بین ارگ و باغ باعث شده این مجموعه تاریخی ارزشمند ابتر شود گفت: این اقدامات سبب شده در حال حاضر تعریفی که باغ و عمارت از ابتدا داشته از بین برود.
وی با اشاره به اقداماتی که در گذشته توسط میراث فرهنگی برای بازسازی ارگ بهارستان انجام شد افزود: طبقه اول تمام سقف ها ریزش کرده بود که توانستیم آن را احیا و نخاله های بخش شاه نشین عمارت را تخلیه کنیم.
رمضانی با بیان اینکه در حال حاضر پی ساختمان پیدا شده و آماده بازسازی و مرمت است گفت: ارگ بهارستان به عنوان یک اثر تاریخی ثبت ملی ردیف اعتباری ثابتی دارد اما رقم آن محدود و در حد سالانه ۵۰ تا ۶۰ میلیون تومان است.
وی با تاکید بر خروج ساکنان فعلی ارگ گفت: این افراد چون آگاه به ارزش تاریخی بنا نیستند به آن آسیب وارد می کنند.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی با بیان اینکه تجربه شهرداری نشان داده که توانایی لازم را از لحاظ فنی برای مرمت بنا دارد افزود: میراث فرهنگی نیز آمادگی دارد که از اعتبارات خود هزینه کند مشروط به اینکه درب ارگ به روی مردم باز شود.
وی تاکید کرد: ارگ بهارستان شرایط یک زمین ۲ نبش کنار خیابان را ندارد و اگر تخریب هم شود باید مجدد ارگ بهارستان دیگری در آن ساخته شود لذا به نفع بنیاد مستضعفان است که برای مرمت به ارگان های دیگر واگذار کند.

** سایه خزان بر بهارستان
کوچه پس کوچه های بافت تاریخی شهر بیرجند را که از سمت خیابان منتظری (خاکی) پیش بگیریم انتهای کوچه ای که پستخانه قدیم در آن واقع شده، ارگ بهارستان است و برای ورود به محوطه ارگ از یک در نیمه باز وارد می شویم. پیرمردی در گوشه ای از حیاط مشغول رسیدگی به چند گوسفند است، صدایش می کنیم و برای ورود از او اجازه می گیریم بدون اینکه سربرگرداند با صدا نحیفی می گوید: «بیایید داخل اما سریع باید برگردید می خواهم بروم بیرون» انگار عادت دارد به افرادی که دلشان می خواهد از نزدیک این بنای قدیمی ولی فرسوده شهر بیرجند را ببینند.
ورودی حیاط هیچ شباهتی به یک مکان تاریخی ندارد، کوهی از زباله روی هم انباشته شده، باغچه ای کوچک دیده می شود که احتمالا توسط همین پیرمرد دور آن به حصار شده و بوی تعفن لجن از آن به مشام می رسد و تعدادی بز و گوسفند که کنار یک آغل کوچک پرسه می زنند.
این صحنه ها هیچ شباهتی با شکوه پیشین ارگ ندارد. بهارستان کم کم باید آن روزهای بسیار دور را از یاد ببرد و فراموش کند زمانی آن قدر مهم بود که سپاه لطفعلی خان را در خود پناه داد.
دور تا دور حیاط را اتاق های کوچکی فراگرفته که درهای چوبی اما شکسته از آن آویزان است. از هر سمتی که می خواهیم وارد شویم با بن بست زباله دانی مواجه شده و ناچار باز راهمان را کج می کنیم تا شاید دالان دیگری باز باشد. راهی از روی پاکت های گچ، سیمان و تلی از کارتن پیدا کرده و خود را به قسمت دیگری از ارگ می رسانیم. زمین زیرپا سست است و برای پایین رفتن از ایوان راهی وجود ندارد. دیوارهای مقابل که از باران شب قبل شسته شده، سقفی ندارد یا فقط بخشی از آن نیم بند است. اما از این قسمت طبقه های ارگ را می توان شمرد آنچه از بقایای دیوارها خشتی باقی مانده احتمالا حدود سه یا چهار طبقه باید باشد.
پشت دیوارهای بلند ارگ، درختان کاج هم دیده می شود و زیرپا زیرزمینی است که جرات نزدیک شدن به آن را نداریم چون از آوار شدن خاک های خیسیده زیرپا می هراسیم. راهی به جلو باز نیست از همانجا برمی گردیم اما می دانیم که این ارگ هنوز هم قسمت هایی هرچند ویرانه اما دیدنی دارد. با وجود اینکه ارگ بهارستان ویرانه ای بیش نیست اما انسان دلش می خواهد در همین ویرانه ها به دنبال تاریخ کهن شهر و دیارش بگردد هنوز در همین تصور بودیم که چطور به قسمت های دیگر ارگ برویم ناگهان صدای پیرمرد ما را وادار به عقب گرد کرد.

** از مزایده تا تعیین تکلیف برای بازسازی
بنیاد مستضعفان از سال ها قبل در تلاش بوده ارگ بهارستان را از طریق مزایده واگذار کند تا مرمت، بازسازی و بهره برداری شود؛ تصمیمی که هر بار با اعتراض های مردمی در بیرجند رو به رو شد.
مدیرکل وقت امور اموال و املاک بنیاد مستضعفان خراسان جنوبی اسفند پارسال در شورای شهر بیرجند گفت: مزایده ارگ بهارستان بیرجند از دستور کار خارج و به اداره کل میراث فرهنگی پیشنهاد شد ملک را خریداری کند یا به صورت تهاتری به شهرداری بیرجند واگذار شود.
حسن خسروی افزود: سال گذشته قرار شد ارگ بهارستان به صورت تهاتر به شهرداری واگذار شود اما شهرداری در این زمینه اقدامی نکرد و امسال توسط بنیاد مستضعفان این ملک به مزایده گذاشته شد اما بعد از اعتراضات مردمی و پیگیری های بنیاد، با عدم مزایده طرح موافقت شد و اکنون جلوی فروش این ملک گرفته شده است.
اما شهردار بیرجند در نشست علنی شورای اسلامی شهر بیرجند ۲۸ آبان امسال با اشاره به مخروبه شدن ارگ بهارستان اظهار داشت: اگر شهرداری متولی این میراث شهر باشد از همین فردا یک میلیارد تومان اعتبار صرف آن می شود تا بتوان آن را تبدیل به احسن کرده و در اختیار مردم قرار دهد.
محمدعلی جاوید در آخرین گفت و گوی خود با خبرنگار ایرنا نیز بیان کرد: در صورتی که بنای ارگ به شهرداری واگذار شود در بودجه ۹۸ اعتباری برای آن پیش بینی و مرمت و بازسازی را شروع می کنیم.
وی گفت: با توجه به حجم تخریب ها به نظر می رسد اعتبار مورد نیاز کمتر از ۱۰ میلیارد تومان نباشد ولی شهرداری برای تملک این بنا هیچ اعتباری نمی دهد.
شهردار بیرجند ادامه داد: ۲ بنای ارزشمند دیگر از جمله مقبره حسام الدوله و باغ و عمارت شوکت الملک در مجاورت ارگ بهارستان قرار دارد که در صورت بازسازی و مرمت می تواند به عنوان یک مجموعه تاریخی در قالب موزه مورد بهره برداری واقع شود.

** عمر بهارستان شاید یک زمستان دیگر
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی به خبرنگار ایرنا گفت: با حجم تخریب هایی که در ارگ بهارستان مشاهده می شود ممکن است تا یک زمستان دیگر بیشتر دوام نیاورد.
حسن رمضانی با تاکید بر ورود جدی بنیاد مستضعفان برای مرمت ارگ بهارستان اظهار داشت: بنیاد فقط یک بنای تاریخی دارد ولی میراث فرهنگی متولی ۸۰۰ اثر تاریخی در استان خراسان جنوبی است لذا انتظار می رود در بازسازی و مرمت این یک اثر در اختیار بیشتر اهتمام داشته باشند.
وی افزود: بنیاد مستضعفان در بسیاری از زمینه ها سرمایه گذاری می کند که یکی از آنها می تواند مرمت ارگ بهارستان برای ایجاد یک فضای مناسب در قالب اقامتگاه یا بازارچه باشد که به اشتغال و اقتصاد منطقه نیز کمک خواهد کرد.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی با اشاره به ردیف اعتباری محدود ارگ بهارستان به عنوان یک اثر ثبت ملی گفت: امسال هنوز اعتباری از این ردیف نیامده و در صورت تخصیص آنقدر رقم آن محدود است که جوابگوی حجم تخریب های وارده نیست.
وی بیان کرد: برای میراث فرهنگی اهمیت بناهای تاریخی در یک اندازه است لذا با توجه به تعدد آثار تاریخی استان از دیگر دستگاه های متولی انتظار همکاری داریم.

** پرونده ارگ بهارستان روی میز بنیاد مستضعفان
به منظور اطلاع از برنامه بنیاد مستضعفان برای رسیدگی به ارگ بهارستان با دفتر سرپرستی این نهاد در خراسان جنوبی تماس گرفتیم که رجبعلی طالقانی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: طبق معذوریت های سازمان اجازه مصاحبه نداریم و باید پاسخ سئوالات را از طریق سازمان مرکزی پیگیری کنید.
نامه ای از طرف ایرنا به سرپرست روابط عمومی بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی ارسال شد تا برنامه خود را برای واگذاری این بنا به سایر دستگاه های اجرایی و بهره برداری از آن اعلام کنند و در نهایت با تماس های مکرر خبرنگار ایرنا این پاسخ داده شد: «موضوع تعیین تکلیف ارگ بهارستان بیرجند به هیات امنای بنیاد مستضعفان ارسال شده تا در خصوص آن تصمیم گیری شود.»
با این وجود سرپرست بنیاد مستضعفان خراسان جنوبی ۲۹ دی ماه جاری در نشست علنی شورای اسلامی شهر بیرجند گفت: حفظ آثار تاریخی همواره برای این نهاد دغدغه بوده است و در حد توان و چارچوب های سازمان برای این مهم تلاش می کنیم.
رجبعلی طالقانی با اشاره به اخذ چندین مرحله مصوبه واگذاری ارگ بهارستان اظهار داشت: تاکنون از سوی دستگاه های متقاضی اقدامی برای خرید انجام نشده و در حال حاضر تصمیم گیری آن دشوار شده است.
وی گفت: با این حال مکاتباتی با سازمان مرکزی انجام شده و منتظر تصمیم شخص رئیس سازمان بنیاد مستضعفان کشور هستیم.
سرپرست بنیاد مستضعفان خراسان جنوبی با تاکید بر اینکه همواره برای حفظ آثار تاریخی همراهی می کنیم افزود: واگذاری رایگان املاک باید طبق چارچوب و ضوابط سازمان باشد اما درخواست شهرداری برای واگذاری رایگان ارگ به سازمان مرکزی منتقل می شود.
وی در پاسخ به این سئوال که برنامه بنیاد مستضعفان برای آینده ارگ چیست بیان کرد: بازسازی این قبیل اماکن اولویت اول بنیاد نیست ولی دغدغه فکری است چرا که بازسازی موجب ارزش افزوده می شود و برای آن که در قیمت آن تاثیرگذار است نمی توانیم بی تفاوت باشیم.
گزارش از عصمت برزجی