این خانه‌ها فقط خشت و گل و آجر نیستند بلکه روح زندگی را می‌توان در این بناها به خوبی مشاهده کرد. حس آرامش و هویت اصیل که لا به لای معماری زیبای خانه‌های قدیمی خراسان جنوبی به وضوح مشاهده می‌شود.

خانه‌هایی که روزگاری محل زندگی انسان‌های مختلفی بوده‌اند. گاه در آنان نوزادی متولد شده که بعدها نماد علم تعلیم و تربیت در ایران زمین می‌شود و در برخی از آنان یک عالم شهیر زندگی می کرده که خانه‌اش ملجاء و پناهگاه بوده است.

مروری بر بعضی از این خانه‌های قدیمی در روزهای ابتدایی بهار خالی از لطف نیست.

خانه پدری دکتر شکوهی؛ یادی از پدر علم تعلیم و تربیت

یکی از خانه‌های تاریخی خراسان جنوبی که در شهرستان خوسف واقع شده است. خانه پدری دکتر شکوهی پدر علم تعلیم و تربیت است.

ارزش این خانه تاریخی فقط به معماری و قدمت آن نیست. این خانه علاوه بر این مؤلفه‌ها از جنبه معنوی دیگری نیز حائز اهمیت است چرا که زادگاه پدر تعلیم و تربیت ایران، اولین وزیر آموزش و پرورش بعد از پیروزی انقلاب دکتر فقید غلامحسین شکوهی بوده است.

خانه دکتر غلامحسین شکوهی که از چهره‌های ماندگار تعلیم و تربیت کشورمان است خانه‌ای تک ایوانی است که دالان‌های متعددی دارد و در صورت کلی دو دالان در بخش شمالی خانه و یک دالان نیز ورودی بنا وجود دارد.

ایوان بزرگ این خانه زیبا که در واقع به ایوان شاه نشین نیز معروف است رو به باغ چند هکتاری است که متعلق به همین بنا محسوب می‌شود.

اتاق‌های متعددی نیز در اطراف خانه وجود دارد و مانند بیشتر خانه‌های قدیمی و تاریخی ایران یک حوض در وسط دارد و یک باغچه کوچک نیز در کنار آن وجود دارد و در واقع یک پلان معماری ایرانی است. این خانه زیبا و باشکوه در سال ۹۸ مرمت شده است.

خانه مستوفی، خانه اعیان زاده‌ای در عصر قاجار

خانه مستوفی بشرویه یکی از این خانه‌های تاریخی است. منزل مستوفی در خیابان ملاعبدالله تونی‌بشروی و کوچه مستوفی شهر بشرویه قرار دارد.

این عمارت از جمله بناهای اعیانی است که در دوره قاجاریه ساخته شده و متعلق به شخصی به نام مستوفی است.

بادگیرهای زیبا و ساباط در جانب شمال شرقی این سازه و تزئینات گچی در بخش‌های دیگر بنا از ویژگی‌های بارز منزل مستوفی به شمار می‌رود. پلان کلی این عمارت مستطیل شکل است و ورودی آن در میانه ضلع جنوب غربی واقع شده است.

هر چند بشرویه خانه‌های متعددی را در خود جای داده است و خانه مستوفی تنها یکی از این ده‌ها خانه تاریخی است.

خانه پردلی بیرجند یادگاری از گذشتگان

منزل پردلی در بیرجند که در حال حاضر موزه لباس و منسوجات سنتی است، به عنوان یک خانه تک هسته‌ای به تبعیت از اهداف مذهبی و اجتماعی خاصی ساخته شده، طوری‌که اجزا و عناصر بکار رفته در آن نمایانگر این خصوصیات ویژه است و منازلی با چنین ویژگی‌هایی به مراتب در سطح شهر کمتر از منازل مردم عادی یافت می‌شده و بستگی به قدرت مالی افراد و طبقات اجتماعی خاص داشته است.

منزل پردلی به عنوان یکی از منازل زیبا و قدیمی بیرجند یادگاری است از دوران قاجاریه که فضای کالبدی و ساختار آن مشخص کننده نوعی فرهنگ معماری بیگانه است.

وجود پیش ایوان سرتاسری و ستون‌های روی آن برگرفته از معماری آذری است که مبدا آن کشور روسیه بوده است و اصول معماری بکار رفته در این بنا نشانگر تلفیق معماری اسلامی و معماری بیگانه است.

فضای ورودی این بنا را سردری تشکیل می‌دهد که با نقوش آجری برجسته ظریفی به روش هندسی تزئین شده است.

در این خانه پس از عبور از درگاه فضایی به شکل مربع قرار دارد که سقف آن به صورت گنبد عرقچین است که پوشش مزبور از زیر سقف آن با رنگ‌های مختلف آذین بندی شده است.

این مکان هشتی منزل محسوب شده و راه پله‌ای نیز در آن وجود دارد که فضای اتصال به پشت بام است بعد از هشتی دالان واقع شده است که راه ورود به میانسرا از طریق همین عنصر انجام می‌شود کف میانسرا پائین‌تر از کف دالان و هشتی قرار گرفته و معماری آن شامل اتاق‌های اطراف، نمای ستون‌ها و آب نمای آن است.

خانه سلطانی یا موزه مردم شناسی قاین

بنای منزل سلطانی متعلق به خانواده‌ی یکی از ملاکین و بزرگان قائنات بوده‌است. اصل بنا متعلق به دوره‌ی زندیه بوده و در دوره‌ی قاجاریه در ایوان زمستانی بنا تغییراتی ایجاد شده‌است.

در دوره‌ی پهلوی اول ایوانی کوتاه و چند فضای نشیمن به همراه راهروهای تقسیم بر روی ایوان تابستانی ساخته شده‌است.

بنا دارای پیشخوان، هشتی ورودی، دالان، ایوان تابستانی و زمستانی و فضاهای نشیمن، مطبخ و انبار بوده‌است. در ضلع شمالی بنا ایوان زمستانی قرار دارد که در دوسوی آن دو اتاق طویل ساخته شده‌است.

این بنا در سال ۱۳۸۲ توسط شهرداری و شورای اسلامی شهر قاین از مالک اصلی خریداری شده و جهت مرمت و احیا به اداره‌ی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قائنات واگذار شد.

پس از مرمت بنا و تجهیز در اردیبهشت سال ۱۳۸۴ به عنوان «موزه‌ی مردم‌شناسی قاین» بازگشایی شد. در حال حاضر این موزه نشان‌گر آداب و رسوم مردم قائنات در گذشته و حال است و مراسم عروسی، رقص محلی، کشاورزی سنتی، قلم‌زنی، ریسندگی، جاجیم‌بافی، مراسم شب چله، کف‌زنی و کاشت و داشت و برداشت زعفران طراحی و فضاسازی شده و در این موزه به نمایش درآمده است.

بنای منزل سلطانی با شماره‌ی ۴۸۰۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است.

خانه هادوی، ملجاء و پناه مردم شهر

خانه مرحوم آیت الله هادوی از گذشته ملجأ و پناهگاه مردم بوده و در آن مراسم عزاداری ماه محرم و صفر برگزار می شده است.

خانه هادوی مربوط به دوره قاجار است و در بیرجند، کوچه پست قدیم، روبروی مدرسه شوکتیه واقع شده و این اثر در تاریخ ۵ آذر ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۵۰۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خانه‌های تاریخی خراسان جنوبی محدود به این موارد نیست بلکه در شهرستان فردوس خانه‌های محله سردشت شامل کباری، افراشته، یاحقی، صدرا سادات، در شهرستان طبس خانه استاد، خانه آزادوار، در شهرستان نهبندان خانه سالاری (موزه مردم شناسی)، خانه تقوی، خانه عطایی، خانه قاسمی و در شهرستان سرایان خانه حسام الدیوان، خانه هروی، خانه رمضانی و در شهرستان سربیشه خانه کیهان (خانه نساجی مود) از دیگر این بناهای تاریخی ارزشمند است.

نوشته و خبر نگار : احمد کاشانی  دبیر سرویس گردشگری و میراث و ا.حسن پور