بکر و اصیل بودن طرح‌ها، نقوش و تولیدات صنایع دستی و استفاده از مواد اولیه بومی در ساخت و تولید رشته‌های صنایع دستی استان خراسان جنوبی گنجیه‌ای ارزشمند و بی بدیل از هنر و فرهنگ و از مزیت‌های صنایع دستی این استان به شمار می‌آید.
صنایع دستی هر منطقه متأثر از محیط فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی آن سرزمین است. منطقه جنوب خراسان بزرگ به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و فرهنگی، صنایع دستی خاص خود را داراست.
واژه قهستان را که اکثراً معرَّب کُهِستان دانسته‌اند و به دلیل وجود کوهستان‌ها به آن اطلاق شده است، ناحیه وسیعی را شامل می‌شده که در مسیر راه‌های ارتباطی مهمی قرار داشته که صفحات جنوبی کشور را به هرات، نیشابور و خراسان بزرگ متصل می‌کرده است.
مردم این منطقه اغلب به کار کشاورزی در اطراف قنوات و چشمه‌ها مشغول بوده و همچنین دامداری شغل اغلب مردمان این ناحیه بوده است، اما در کنار این مشاغل به تولید صنایع دستی از قبیل بافندگی پارچه، قالیبافی، گلیم بافی، سبدبافی، سفالگری و از این قبیل نیز می‌پرداخته‌اند.
نام بردن از صنایع دستی خراسان جنوبی در کتب تاریخی گواهی بر اصالت محصولات تولیدی این استان است، در کتاب اشکال العالم جِیهانی متعلق به نیمه سده چهارم هجری آمده است: ” در ولایت قهستان کرباس‌های نیکو و پلاس‌های خوب و زیلوها مانند جَهرُمی می‌بافند و بیشتر در تون (فردوس) بوده و از آنجا به نیشابور و دیگر ولایات می‌برند”.
همچنین ناصر خسرو قبادیانی از چهارصد کارگاه زیلوبافی در شهر بزرگ تون نام برده است، این مطلب بیانگر تاریخ این رشته از دست‌بافته‌های بومی جنوب خراسان بزرگ است و شروع آن حداقل به هزار سال قبل بر می‌گردد.
از طرفی سیسیل ادواردز نیز در کتاب “قالی ایران ” اشاره‌ای به نوعی قالیچه‌های عربی بافت منطقه فردوس داشته است، مک گِرگُر در کتاب “شرح سفری بر ایالت خراسان” در وصف صنایع دستی قاین چنین می‌گوید: (…در اینجا از گلدوزی روی ابریشم که به وسیله زنان انجام می‌شود باید یاد کرد. اگر چه چندان زیبایی ندارد ولی در نوع خود بی همتاست زیرا در جای دیگر یافت نمی‌شود و در حال از بین رفتن است … ) و نیز در سفرنامه کِلارک در مورد بیرجند چنین ذکر شده است: باید یادآور شد که بیرجند آهنگران و تفنگ سازان ماهری نیز دارد.
تاکنون در مجموع ۳۰۰ رشته صنایع دستی در کشور شناسایی شده که ۸۰ رشته در خراسان جنوبی وجود دارد و اکنون صنعتگران در ۲۵ رشته فعال بوده و محصول تولید می‌کنند که در ذیل به معرفی بخشی از این رشته‌ها می‌پردازیم.
بَرَک بافی رشته‌ای مربوط به قبل از دوران سلجوقی
بافت منسوجات سنتی با مواد اولیه گوناگون از جمله پنبه، نخ پشم، ابریشم و کُرک و به کمک دستگاه‌های سنتی و به نسبت پیچیده دو وَردی و چهار وَردی در حد وسیع در منطقه‌ای که امروزه با نام خراسان جنوبی خوانده می‌شود رواج داشته است که از منظر علاقمندان به اصالت‌ها بسیار حائز اهمیت است.
رشته بَرَک بافی که به اصطلاح کُرکی بافی یا کورگین بافی نامیده شده است از قدیمی‌ترین صنایع دستی جنوب خراسان بزرگ بوده و تاریخ تولید آن دراستان به قبل از دوره سلجوقی می‌رسد
رشته بَرَک بافی که به اصطلاح کُرکی بافی یا کورگین بافی نامیده شده است از قدیمی‌ترین صنایع دستی جنوب خراسان بزرگ بوده و تاریخ تولید آن دراستان به قبل از دوره سلجوقی می‌رسد.
بَرَک که دراصطلاح محلی به آن کُرکی(Korki) ، کورگی (Kurgi) یا کورگین (Kurgin) گفته می‌شود بافتهای است تاری و پودی و ضخیم از کُرک بز و شتر که از آن جامه زمستانی تهیه می‌شود و به لحاظ استحکام، لطافت، گرمی و خواص درمانی دارای ویژگی‌های خاص و منحصر به فرد است .
پارچه های کرکی با طرح‌های ساده و چهارخانه و با استفاده از الیاف کرک در رنگ طبیعی (طیف رنگی کرم روشن تا سیاه ) تولید می‌شده است. کاربردهای پارچه‌های کرکی بیشتر شامل پاپیچ (پاتابه)، کت زنانه و مردانه، چادر زنانه، شالِ گردن و کمر و مَندیل بوده است.
شهرستان سربیشه به خصوص شهر مود، نهبندان، خوسف و بشرویه ازعمده ترین مناطق تولید پارچه برک در گذشته بوده‌اند. مهارت برک بافی با شماره ۸۱۰ درفهرست عادی میراث ناملموس ملی به ثبت رسیده است.
توبافی هنری جهانی در خراسان جنوبی
رشته حوله بافی که در اصطلاح محلی به آن تُوبافی و یا تون بافی می‌گویند از قدیمی‌ترین صنایع دستی جنوب خراسان است، بر اساس مستندات تاریخی، از معروفیت دستبافته‌ها و پارچه‌های پنبه‌ای و ابریشمی تولید شده در ایالت قهستان قدیم در قرون اولیه اسلامی فراوان یاد شده است.
از انواع نقوش به کار رفته در حوله بافی می‌توان به کُلو، گِنتی، چَپَر بافت، جِناغی و ساده اشاره کرد، تولیدات مختلف حوله بافی شامل انواع حوله دست و صورت و حمام، سفره نان، صافی، دستمال، چادرشب، شال سر، لُنگی و از این قبیل نام برد.
تولید حوله در بسیاری از شهرستان‌های خراسان جنوبی از جمله خوسف، نهبندان، درمیان، سرایان، قاینات در حال حاضر رواج داشته و شهرستان بیرجند به خصوص روستای خراشاد از اصلی‌ترین مراکز تولید حوله در استان به شمار می‌آید.
پس از ثبت خراشاد به عنوان روستای هدف صنایع دستی کشور و ملی توبافی، سال ۱۳۹۷ از سوی شورای جهانی صنایع دستی با عنوان روستای جهانی توبافی (حوله بافی) به ثبت رسید.
جاجُم بافی از مشاغل پر رونق زنان روستایی
جاجیم که در اصطلاح محلی به آن جاجُم گفته می‌شود، از قدیمی ترین بافته‌ها و یکی از مشاغل مهم و پررونق زنان خراسان جنوبی به شمار می‌رفته است، جاجیم دست بافتهای است تار نما شبیه پَلاس و گلیم با نقوش راه راه رنگی که از نخ‌های رنگین و ظریف پشمی یا پنبه‌ای یا آمیزه‌ای از این دو ساخته می‌شود.
جاجیم به صورت سنتی بر روی دار زمینی ساده به صورت نواری بافته می‌شود، جهت دستیابی به پارچه جاجیم با عرض دلخواه نوارهای باریک بافته شده از کناره به هم دوخته می‌شوند.
اغلب جاجیم‌ها در منطقه خراسان جنوبی دارای طرح مُحَّرمات هستند و نقوش ساده هندسی از قبیل گل‌های چندپر در رنگ‌های سبز، زرد، قرمز، سفید و بنفش در این طرح به چشم می‌خورد. از جاجیم علاوه بر زیرانداز به عنوان روپشتی، روکرسی، رو تختی، سجاده، انواع کیف، کوسن و سایر استفاده می‌شود.
اکنون شهرستان قاینات به مرکزیت روستای روم از مناطق عمده تولید این دست بافته در استان خراسان جنوبی است اما در سایر شهرستان‌ها از جمله بیرجند، سربیشه، نهبندان و سرایان نیز تولید آن رواج دارد.
گلیم فرش بدون پُرز
گلیم نوعی فرش بدون پرز است که با درگیری تار و پود و تزئینات زیاد بافته می‌شود، نقوش در گلیم با عبور دادن پرزهای رنگی از بین تارها نقش می‌بندد، این نقوش غالبا به صورت هندسی و انتزاعی با الهام از طبیعت و شرایط اقلیمی و جغرافیایی پیرامون هنرمند بافته می‌شود.
گلیم انواع مختلف داشته و به نام‌های گلیم ساده ( دو رو ) ، سوماک (یک رو )، سوزنی و از این قبیل شناخته می‌شود. ماده اولیه مصرفی در گلیم بافی بطور عمده نخ پشمی و نخ پنبه‌ای است که معمولا از نخ پنبه‌ای برای تار و از نخ پشمی برای پود گلیم استفاده می‌شود.
گاهی در مواردی برای تار گلیم از نخ پشمی توأم با موی بز استفاده می‌شود، از مهمترین ابزارهای مورد استفاده در رشته گلیم بافی می‌توان به دار (افقی یا عمودی) ، قیچی، شانه، پاکی و کوجی اشاره کرد.
گلیم بافی در تمامی شهرستان‌های خراسان جنوبی رایج بوده و اکنون نیز به صورت پراکنده و به تعداد پایین تولید می‌شود.
سفره آردی
سفره‌بافی یکی از صنایع دستی کاربُردی – تزیینی ایران، سفره بافی نام دارد که جزء بافته‌های داری محسوب شده و در این استان با نام بومی سُفره آردی شناخته می‌شود
سفره‌بافی یکی از صنایع دستی کاربُردی – تزیینی ایران، سفره بافی نام دارد که جزء بافته‌های داری محسوب شده و در این استان با نام بومی سُفره آردی شناخته می‌شود.
این نوع بافته جنبه خود مصرفی داشته که از الیاف ریسیده شده پشم شتر و یا گوسفند به صورت خودرنگ و یا دارای رنگ گیاهی بر روی دار زمینی بافته می‌شود، اندازه سفره‌ها به ابعاد تقریبی ۱۱۰ در ۱۱۰ سانتی مترمربع و نقوشی همچون کوه، بز، قوچ و گیاهان به صورت اشکال هندسی در وسط و حاشیۀ آن قرار می‌گیرند که گاهی به صورت برجسته‌تر هستند.
این نقش‌ها به طور ذهنی خلق شده و همگی برگرفته از طبیعت پیرامون بافندگان است، زنان این سفره را هنگام تهیه خمیر در زیر تَغار پهن کرده و بدین شکل از ریخت و پاش آرد و خمیر بر روی زمین جلوگیری می‌کنند.
از دیگر کاربردهای آن نگهداری خمیرمایه طبیعی تا زمان بعدی پخت (چند هفته بعد) است در طی سالیان اخیر استفاده‌های دیگری از این دستبافته زیبا به عنوان روکُرسی، پادری و سجاده نیز تولید شده است، از مهمترین مناطق بافت آن می‌توان به روستای مَهِنج از توابع شهرستان قاینات اشاره کرد.
بافتهای با موی بز
سیاه چادر به دست بافتهای بسیار ساده با موی بز برای استفاده در سقف و دیوارهای چادر عشایر گفته می‌شود. عمده ماده مورد نیاز برای بافت سیاه چادر موی بز است که از رنگ سیاه زاغ، سور و بور آن استفاده می‌شود.
تمامی مراحل پاکیزه سازی و ریسندگی نیز توسط مردان و زنان بومی انجام می‌شود، عمده محصول تولیدی این رشته تخته‌های سیاه چادر بوده که برای تهیه چادر عشایری با اندازه‌های مختلف، تعدادی از آنها را به هم متصل می‌کنند.
اکنون بافت سیاه چادر توسط ساکنان روستاهایی چون سِیدال و میغان در شهرستان نهبندان و طوایف عشایری شهرستان‌های سربیشه، قاینات، سرایان و سایر صورت می‌گیرد و از این طریق امرار معاش می‌کنند.
پَلاس‌بافی یا هنر لوّافی
پلاس بافتهای ضخیم و خشن از موی بز است که به عنوان چادر، خیمه، زیرانداز و مانند آن به کار می‌رود، رنگ‌های پلاس مویی بر اساس رنگ طبیعی موی بز، طیف رنگی کرم روشن تا سیاه را در بر می‌گیرد.
بافت پلاس همانند گلیمِ ساده است و اکثرا بدون نقش و یا دارای نقوش بسیار ساده هندسی در تنوع رنگی محدود بوده، که به صورت نوارهای ساده در عرض دستبافته به کار می‌رود. به هنر پلاس بافی در اصطلاح بومی منطقه هنر لَبّافی یا لَوّافی می‌گویند. دراین رشته علاوه بر زیرانداز، انواع خورجین، جَوال، توبره، خاکَش( ویژه حمل خاک) نیز تولید می‌شود. پلاس در تمامی شهرستان‌های استان به ویژه شهرستان‌های نهبندان و سربیشه به صورت پراکنده تولید می‌شود.
نَمَدمالی سنتی هنر مردان ورزیده
نمد منسوجی است نابافته که با ایجاد فشار، رطوبت و حرارت براساس دو خاصیت جَعدیابی و پوسته‌ای شدن الیاف پشم تولید شده و به عنوان زیر انداز، کلاه، لباس چوپان( کَپَنَک، کُرگوش) در خراسان جنوبی کاربرد دارد.
نمد امروزه نیز بر اساس قدیمی‌ترین روش‌ها یعنی پِرِس، غلطاندن و فشردن پشم‌ها تولید می‌شود، فرایند نمدمالی کاری پرزحمت و طاقت فرسا است که گاهی برای تولید برخی از محصولات آن مانند کپنک به چهار یا پنج نفر مرد ورزیده نیاز است.
انواع نقشه‌های رایج در نمدهای منطقه عبارتند از نقش سه گل، پنج گل، برگ گل، اشکال هندسی، خطوط، سطوح وعلائم که بعضی نام نمدمال یا صاحب نمد و اسماء مذهبی هستند.
نمدمالی از جمله فنونی است که در بیرجند و برخی روستاهای شهرستان‌های نهبندان، فردوس، سرایان، طبس و سربیشه به خصوص روستای سلم آباد رایج بوده است.
تَرکه بافی
به ساخت انواع ظروف با استفاده از شاخه‌های نازک و باریک درختان و درختچه‌ها تَرکه بافی گفته می‌شود. پس از جدا سازی شاخه‌های مورد نظر از دو نوع درخت بید (سرخ بید و بید رودی ) و یا درختچه بادام کوهی و بادام تلخ، آنها را از هر گونه برگ و زائده پاک کرده و بر حسب طول و قطر دسته بندی می‌کنند.
در صورت استفاده از ترکه‌های قدیمی و غیر منعطف، آنها را چندین روز در آب می‌خیسانند تا انعطاف پذیر و قابل استفاده شود، از تولیدات ترکه بافی بیشتر به عنوان آبکش برنج، شستن سبزی و میوه، سبد میوه، سبزی و گل، خشک کردن میوه‌ها، حمل بار و جای خوراک حیوانات اهلی استفاده می‌شود.
ابزار کار این رشته بسیار ساده و محدود به یک چاقو می‌شود، این حرفه بیشتر اختصاص به شهرستان بیرجند، به خصوص روستاهای کوهپایه رشته کوه باقران دارد که به عنوان منبع اصلی مواد اولیه این صنعت می‌باشد اما در سایر شهرستان‌های استان نیز تولید آن رواج دارد، تکنیک وفن ترکه بافی(سافت بافی) به شماره ۸۱۳ در فهرست عادی میراث ناملموس ملی ثبت شده است.
حصیربافی کهن رشته صنایع دستی خراسان جنوبی
حصیربافی یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی و شاید کهن ترین آنهاست، به ساخت انواع محصولاتی کاربردی با استفاده از برگ درخت خرما حصیر بافی یا بوریا بافی گفته می‌شود.
ابزار و وسایل مورد استفاده در حصیربافی شامل تعدادی ابزار ساده و ابتدایی از جمله داس، کارد، سوهان، درفش و سوزن است، از این ابزار بیشتر برای قطع برگ‌های درخت خرما و پیراستن آن برای آماده سازی مواد اولیه استفاده می‌شود، گاهی نیز هنگام تولید به عنوان ابزار کمکی، ساخت وسایل را تسهیل می‌کند.
حصیربافی در شهرستان طبس و نهبندان و به خصوص روستای هدف گردشگری دِهسَلم رواج دارد
آنچه محصولات حصیری را شکل می‌دهد، مهارت و ذوق هنرمندان است. حصیربافی در شهرستان طبس و نهبندان و به خصوص روستای هدف گردشگری دِهسَلم رواج دارد. که محصولات آن شامل انواع سبد و زنبیل، بادبزن دستی، زیرانداز در فرم‌های دایره و بیضی، شیلگ ( محل نگهداری مواد غذایی ) و حیوانات تزئینی از جمله شتر است.
همچنین نوعی از حصیربافی با ساقه گندم که دراصطلاح محلی به آن “پَخَل بافی” می‌گویند در این استان رایج بوده که برای تهیه انواع سبد کاربرد دارد، این هنر در بخش خضری شهرستان قائنات و برخی روستاهای شهرستان سرایان رواج دارد.
خراطی سنتی
این هنر که نوعی نازک کاری روی چوب محسوب می‌شود به طور معمول در مناطقی از کشور رایج است که چوب در آنجا بیشتر یافت می‌شود، خراطی شیوه‌ای از تولید محصولات چوبی است که طی آن توسط ابزار و وسایل مختلف و به طور عمده به وسیله دستگاه خراطی سنتی یا برقی، استوانه چوبی به دور خود چرخیده و در این حین به وسیله مُغار اضافات چوب را برداشته تا فرم دلخواه تشکیل شود.
چوب‌های اصلی مورد استفاده در خراطی شامل گردو، نارون، توسکا، زبان گنجشک، بید، چنار، چوب سفید، گلابی، عناب و کِیکُم است، در خراسان جنوبی به علت فراوانی چوب گردو، عناب و بید، خراطان منطقه بیشتر از چوب این درختان استفاده می‌کنند .
از محصولات ساخته شده به وسیله خراطی سنتی می توان به انواع پایه‌های مبل، تختخواب، میزو صندلی، وَردَنه، چرخ و دوک نخ ریسی، نی و بدنه قلیان و از این قبیل اشاره کرد.
ابزارهای مورد استفاده در هنر خراطی شامل دستگاه خراطی، مُغار، اِسکَنه، انواع پَرما ( مَته ) و دسته پَرما، گیره، سوهان و چوب ساب، سنگ سُو، مداد، خط کش و متر است، این حرفه دربیشتر شهرستان‌های استان از جمله بیرجند، سرایان ، بشرویه و فردوس رواج داشته است.
چِلِنگَری هنر دست مردم سرایانی
به فرایند فرم دادن مفتول‌ها و ورقه‌های فلزی با تکنیک حرارت دادن فلز و کوفتن آن برای ساخت انواع محصولاتی نظیر داس، چکش، نعل و زنگوله چهارپایان، آهنگری سنتی یا چلنگری گفته می‌شود.
همچنین از مهمترین تولیدات آهنگران سنتی خراسان جنوبی به خصوص در شهرستان سرایان ساخت انواع زنگ‌های مورد استفاده دامداران و چوپانان در سایزهای مختلف که به صورت تک و گاهی جفتی به گردن حیوانات اهلی و سگ‌های گله آویزان می‌شود.
آهنگران سنتی شهرستان سرایان از جمله صنعتگران توانمند ایران در ساخت انواع زنگوله هستند، جوشکاری و نصب مناسب تیر وسط زنگوله، جنس مرغوب و صدای دلنواز زنگوله‌ها، مهارت خاص و منحصر به فرد زنگوله سازان سرایانی است که این مهارت به شماره ۸۱۲ درفهرست عادی میراث ناملموس ملی به ثبت رسیده است.
دَواتگری سنتی
ساخت انواع ظروف و ابزار کاربردی و مصرفی از جمله انواع سینی، دیگ و دیگچه و سر دیگ در ابعاد مختلف، مَجمَعه، کاسه، بشقاب، پارچ ولیوان، آفتابه و لَگَن مسی با چکش کاری شمش یا ورق مس را دواتگری می‌گویند.
این صنعت که در اصطلاح عامیانه مِسگَری نامیده می‌شود تا چندین سال پیش از رونق و شکوفایی ویژه‌ای در کشور و استان برخوردار بود به گونه‌ای که بازاری تحت عنوان بازار مسگرها در اکثر شهرها به صاحبان این هنر و صنعت اختصاص داشت.
علاوه بر تغییر نگرش مردم از ظروف مسی به ظروف ساخته شده با مواد دیگر، دلایل مختلفی همچون گرانی مواد اولیه نظیر ورق مس و همچنین محدود شدن بازار، رکورد و افت شدید این هنر را طی چند سال اخیردر پی داشته است.
مسگری هنری طاقت فرسا است که در چندین مرحله از جمله برش ورقه‌های مسی، چکش کاری، ایجاد اتصالات دندانه‌ای یا کام و زبانه، آتش کاری و سفیدکاری صورت می‌پذیرد.
اهم ابزار ومواداولیه موردنیاز مسگران شامل ورق مس در ضخامت های گوناگون، انواع چکش ، اَنبُر، انواع سَندان با شکلهای مختلف، پودرتَنوکار، قیچی حلبی بُری، قَلع خالص برای سفیدگری ( قلایی کردن ظروف غذاخوری) و کوره روباز است.
در بیشتر اوقات سفیدگری کار صنعت کار ویژه‌ای است اما در اغلب شهرهای کوچک و روستاها این کار هم، توسط مسگرها صورت می‌گیرد. اکنون مسگران در خراسان جنوبی به تعداد انگشت شمار در شهر طبس و بشرویه مشغول به کار و تولید هستند.
قَلَم زنی متمایز در ایران
تزیین با ایجاد خطوط و نقوش و یا کندن از رویه اشیای فلزی از قبیل گلدان، قنددان، پایه استکان و لیوان و سینی از جنس مس، طلا، نقره، برنج با استفاده از قلم‌های فولادی دارای نوک های مختلف و با کمک ضربات استادانه چکش، قلمزنی نام دارد.
قلم‌های این هنر که از جنس فولاد خشک هستند بسیار متنوع بوده و نام‌های خاص خود را دارند مانند قلم سایه، گِرد و تیزبُر، همچنین قیر، گَرده زغال و روغن جلای سیاه از جمله مواد لازم برای انجام هنر قلمزنی و انتقال نقش بر روی ظروف است.
سینی‌های مسی در قدیم عمدتا با طرح سَرو یا نخل، گل‌های شاه عباسی بسیار ساده و ابتدایی و طرح‌های پرندگان از جمله پلیکان معروف طبس و طوطی و نقوش حیوانات مانند آهو و گوزن و درختچه‌های پرگل و برگ همراه بود ولی هم اکنون طرح‌های ظریف و مینیاتوری با ارزشی نیز دیده می‌شود.
تنها منطقه در خراسان جنوبی که از گذشته دور کار حکاکی و قلمزنی بر روی ظروف غالبا مسی صورت می‌گرفته و اکنون نیز رواج دارد شهر کویری طبس است که ویژگی‌های ظروف حکاکی شده در این شهر در کل ایران متمایز و برجسته است.
حکاکی فلز در شهر کویری طبس باتوجه به اشیاء قدیمی که وجود دارد حداقل سابقه ۳۰۰ ساله داشته است
حکاکی فلز دراین منطقه باتوجه به اشیاء قدیمی که وجود دارد حداقل سابقه ۳۰۰ ساله داشته است. اکنون تعداد انگشت شماری از کارگاه‌های قلمزنی مس در سایر شهرستان‌های استان از جمله فردوس و بیرجند به شیوه جُندِه کاری وم ُشَبَّک آثار زیبایی تولید می‌کنند که درحال گسترش است.
گیوه بافی و گیوه دوزی
گیوه پای پوشی ایرانی است که با الیاف پنبه‌ای خود رنگ جهت رویه کار و چرم یا پارچه برای زیرکار تولید می‌شود. این پای پوش خُنک، سبک، قابل شستشو و متناسب با آب و هوای ایران بوده و از قدیم الایام مورد استفاده اقشار مختلف به ویژه روستائیان و کشاورزان بوده است.
منفذ های موجود در رویه پنبه ای گیوه باعث می شود که پا تحت هیچ شرایطی درآن عرق نکند، مواد اولیه و ابزار ساخت گیوه شامل سوزن مخصوص، دِرَفش، مُشتِه، قُلّاب، چاقو، پارچه، چرم، پیه گاو، نخ پنبه‌ای چندلا، موی بز، کتیرا، سُم گاو و الاغ می‌شود.
ساخت گیوه در قدیم در شهرهای مختلف خراسان جنوبی به خصوص سرایان، بیرجند و طبس معمول بوده است اما اکنون به ندرت در شهر طبس و برخی از روستاهای این شهرستان از جمله کُریت مبادرت به تولید آن می‌کنند.
سفالگری سنتی
ماده اولیه سفالگری، گل است که از انتزاج خاک رس با آب بوجود می آید و بعد از وَرز دادن و همگن کردن و هواگیری، کاملا یکدست و قابل انعطاف می‌شود. ساختن ظروف با گِل که به دو صورت دستی و چرخی صورت می‌گیرد سفالگری، و به ظرف ساخته شده از این طریق سفال می‌گویند.
کار سفالگری در گذشته خاص مردها بوده ولی در مهدیه (شاهزیله) زنان در آوردن گل و جابجا کردن کوزه‌ها کمک می کردند. سفالگری در منطقه خراسان جنوبی کاملا جنبه کاربردی داشته و اکثر محصولات منطقه بدون لعاب یا دارای لعاب ابتدایی است. روستای شاهزیله و کوشه در شهرستان خوسف از مناطق قدیمی ساخت ظروف سفالی هستند.
رودوزی‌های سنتی
اصطلاح رودوزی یا رو کاری به هنری گفته می‌شود که طی آن نقوش مختلف بر روی پارچه‌های ساده و بدون طرح و اکثرا ارزان قیمت از طریق دوختن یا کشیدن قسمتی از نخ‌های تار و پود پارچه به وجود می‌آید.
رودوزی‌های الحاقی سنتی خراسان جنوبی شامل ملیله دوزی، سُرمِه دوزی، پیله دوزی، پولک دوزی، سکه دوزی یا اشرفی دوزی، مُرَصَّع دوزی یا سنگ دوزی، منجوق دوزی، آیینه دوزی، قیطان دوزی، یراق دوزی بوده و همچنین درویش دوزی، ابریشم دوزی، آجیده دوزی یا پنبه دوزی، چشمه دوزی، سُکمه دوزی، شبکه دوزی، نَقَدِه دوزی، دَه یک دوزی، زرتُشتی دوزی و چهل تکه دوزی با دست از دیگر رودوزی های سنتی استان هستند که تولید آن در تمامی شهرستان‌ها به ویژه بیرجند، قاینات، نهبندان و درمیان معمول و مرسوم بوده است.
قالی بافی هنری به قدمت هزار و ۱۰۰ سال
به دست بافتهای گره دار، دارای پرزهای بلند از جنس پشم، ابریشم و یا کُرک گفته می‌شود. ارزش این دستبافته براساس کیفیت مواد اولیه، طرح و نقشه و رَج شمار یا تراکم بافت محاسبه می‌شود.
قدمت این دستبافته بر اساس مستندات تاریخی در منطقه خراسان جنوبی به هزار و ۱۰۰ سال قبل می‌رسد، پس از نصب دار و عملیات چله کشی ، نصب چوب هاف و کوجی انجام شده و بافت قالی آغاز می‌شود.
از نقشه‌های بومی و رایج در این استان می‌توان به ریزه ماهی به صورت‌های کف ساده، پنج متن ولَچَک ترنج، نقش سَعدی، خِشتی، کَلِّه اسبی، بُتِّه جِقِّه و طرح‌های اقتباسی نظیر شیخ صَفی، درباری و گلدانی اشاره کرد.
مود و دُرُخش از مهمترین و مشهورترین مکان‌های تولید قالی‌های نفیس در گذشته بوده که دارای شهرت جهانی است
بافت قالی و قالیچه در اکثر شهرها و روستاهای این استان رواج دارد به طوریکه بیش از ۵۰ هزار بافنده به صورت تمام وقت یا فصلی به این حرفه اشتغال دارند، مود و دُرُخش از مهمترین و مشهورترین مکان‌های تولید قالی‌های نفیس در گذشته بوده که دارای شهرت جهانی است.
گَبِّه بافی
گبه نیز همانند قالی زیرانداز گره دار و دست بافی است که قدمت آن به لحاظ نیاز اجتماعی جوامع بشری، امکان سریع نقل و انتقال و به ویژه بافت ذهنی نقوش آن به قبل از تولید قالی بر می‌گردد.
طرح‌هایی نظیر، کاجی، گلدانی، سجاده ای، گُل مرغی، گل ابری، گل کِشمیری، فَتحُ اله خانی، گل آیینه، زوزَنی، پادراز، مَدَدخانی، گل کاشان و نقوش حیوانات از جمله پلنگ، طاووس ، شتر از نقشه‌های معروف گبه‌های خراسان جنوبی هستند.
از طرح‌های رایج در حاشیه این دست بافته نیز می‌توان به “چِنگ چِهِل مرغ” و ” یا علی” اشاره کرد، تولید انبوه این دستبافته در شهرستان زیرکوه و روستاهای تابعه آن شامل حاجی آباد، آبیز، فَندُخت، اِسفاد، بهمن آباد و اِستِند است اما در شهرستان‌های دیگر استان از جمله سربیشه، خوسف، نهبندان، قاینات به ویژه شهر اِسفِدِن و روستاهای کُرغُند، تیغاب و گَرماب، سرایان نیز به تولید این دستبافته مبادرت دارند.
هنرهای وابسته به معماری
به مجموعه‌ای از هنرهای دستی که با استفاده از تکنیک‌های مختلف معماری سنتی همراه ذوق، سلیقه، دانش و طراحی سنتی بر روی موادی چون آجر، گچ، آهک، ساروج، آیینه در ساختار اصلی بناها به صورت تزئینی و کاربردی مورد استفاده قرار می‌گیرد هنرهای وابسته به معماری هستند.
اهم این هنرها در خراسان جنوبی شامل رشته‌های آجرکاری سنتی، گچ بری سنتی، مقرنس کاری، یزدی بندی و رسمی بندی هستند که جلوه‌های تمامی این هنرها در معماری ابنیه، مساجد و عمارت‌های تاریخی استان خودنمایی می‌کند.
نقش‌های آجری در بناهای مختلف با دو نوع آجرقالبی و تراش و در بسیاری از موارد به صورت ترکیبی با سایر عناصر تزئینی از قبیل گچ و سنگ اجرا شده‌اند که از آن جمله می‌توان به آجرتراشی زیبای حاشیه طاق و ایوان مسجد جامع فردوس مربوط به قرن هفتم هـ .ق اشاره کرد.
تزئینات گچی نیز در معماری خراسان جنوبی به دو صورت بکار رفته است، برش بر روی سطح کار و قالب گیری و نصب در محل مورد نظرکه شامل نقوش هندسی، نقوش گیاهی، نقوش حیوانی و یا تلفیق آنهاست. ارگ بهارستان، عمارت اکبریه و رحیم آباد در بیرجند از نمونه‌های عالی گچبری مربوط به دوره قاجار هستند.
مقرنس، یزدی بندی و رسمی بندی نیز از جمله هنرهای تزیینی گچ بوده که بر روی دیوارهای داخلی ابنیه، سقف عمارت‌ها، محراب، گنبد و طاق مساجد و حسینیه‌ها در قرون مختلف اسلامی در این استان قابل رؤیت است.
حسینیه نَوّاب، شوکتیه و اَرگ کلاه فرنگی بیرجند، مسجد جامع هندِوالان درمیان، خانه مستوفی بشرویه، مسجد جامع سرایان و خانه قارِنی قاین از نمونه‌های بارز این هنرها هستند.
نوشته و خبر نگار : احمد کاشانی دبیر سرویس گردشگری و میراث و ا.حسن پور
دیدگاه ها برای این نوشته بسته شده است.