قلعه‌های خراسان جنوبی از جمله آثار تاریخی به جای مانده از گذشتگان است که در آن می‌توان سبک زندگی گذشتگان و چگونگی محافظت خود را پیدا کرد.
منطقه تاریخی قهستان یکی از مهم ترین مناطقی است و اسماعیلیان در اوج فدرت و شکوفایی خود دارای استحکامات و قلعه‌های زیادی در این منطقه بوده‌اند و از پایگاه‌های مهم آنها به شمار می‌رفته است.
این قلعه‌ها به عنوان آثاری که فعالیت‌های پژوهش و مرمتی یا معرفی انجام شده در مورد آنها نسبت به جایگاه و ارزش‌های تاریخی و فرهنگی آنان بسیار محدود است، موضوعی بسیار بکر برای فعالیت بوده و علاوه بر ارزش‌هایی که به لحاظ تاریخ باستان شناسی، معماری و تاریخ اجتماعی دارند از جنبه اقتصادی نیز با جذب گردشگر می‌توانند برای منطقه کاملا مفید باشند.
قلعه بیرجند
قلعه بیرجند “قلعه ته ده یا پایین شهر”، بزرگترین و قدیمی‌ترین بنای تاریخی بیرجند به شمار می‌رود و بر فراز بلندترین نقطه غربی تپه ماهورهای شهر ساخته شده است.
بنای مذکور با وسعتی بالغ بر ۳ هزار مترمربع در دوره صفویه احداث شده و در واقع هسته اولیه شهر بیرجند محسوب می‌شود. البته برخی نیز بنای این قلعه را به پیش از آن دوره نسبت می‌دهند. قلعه بیرجند از خشت و گل و چینه ساخته شده و از دوره صفویه تا قاجاریه مردم این شهر را در مقابل تهاجم دشمنان به ویژه ترکمن‌ها و ازبک‌ها محافظت می‌کرده است.
قلعه بیرجند در دوره قاجاریه به طور کامل بازسازی و مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به شواهد موجود به وسیله نقب‌های زیرزمینی به نقاط مهم شهر مثل ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی و قنات قصبه مرتبط بوده است. این قلعه دارای هفت برج بوده که هم اکنون شش برج از آن باقی مانده است. مرمت این بنا در سال ۱۳۷۸ به وسیله شهرداری بیرجند شروع شد.
این قلعه نه جای سکونت بلکه مکانی برای انجام وظیفه نگهبانان بوده و ساکنان این قلعه نگهبانانی بودندکه وظیفه آنها رساندن اخبار، تأمین امنیت و حفاظت بود. در این قلعه انبارهای آب و آذوقه پیوسته نگهداری می‌شد تا در مواقع حملات دشمن یا هجوم‌های سراسری، ساکنان شهر، تجار، پیشه وران، افراد مهم، فرماندهان با خانواده‌های خود و دارایی‌هایی منقول از طریق نقب‌هایی که تعبیه شده بود، به قلعه پناه برند. این نقب‌ها از قلعه به خانه اشراف و افراد حکومتی، همچنین مرکز محلات “از جمله محله سرو” و مسیرهای متعددی همچون ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی را شامل می‌شد.
بنای قلعه را برجهایی دو طبقه درچهار طرف با حصار اصلی در میان گرفته بر فراز این برجها که به شکل استوانه هستند روزنه‌هایی ایجاد شده که کاربرد آن دیدبانی برای دفاع از قلعه و ساکنان شهر است و محل امنی برای تیراندازی و ضربه زدن به دشمن محسوب می‌شده، دیوار بنا با فرم آمده آن همچنین ضخامت آن امکان دیدبانی را بر فراز حصار به نگهبان بهتر می‌دهد.
قلعه فورگ
قلعه فورگ ارگی در روستای فورگ از توابع شهرستان درمیان در استان خراسان جنوبی است. این قلعه در ۵ کیلومتری درمیان و در شرق شهر بیرجند قرار دارد. قلعه‌های بیرجند، در دوره‌های مختلف احداث شده‌اند. وجود مناطق کوهستانی زیاد باعث شده که پای فرقه اسماعیلیه به این منطقه باز شود و برای دفاع از خود، قلعه‌های مرتفع و مستحکمی در اکثر مناطق این شهرستان و سایر شهرهای جنـوبی خراسان ساخته و باقی بگذارند.
از نظر پیشینه تاریخی محوطه، ساخت قلعه فورگ در زمان نادرشاه افشار به وسیله میرزا بقاخان حاکم منطقه شروع شده و پس از وی پسرش میرزا رفیع خان ساختمان قلعه را به اتمام رسانده است. در زمان حکومت شوکت الملک به دستور وی سپاهیانش به قلعه هجوم برده، حاکم آن را دستگیر کرده و قلعه را فتح می‌کند. تاریخ ساخت این قلعه در کتاب “دیوان لامع”، نوشته محمد رفیع بن عبدالکریم در میانی، سال ۱۱۶۰ ه.ق. ذکر شده است. مولف کتاب عین الوتابع، قلعه را این گونه توصیف کرده است؛ “قلعه فورگ در روی کوهی است که از آجر پخته، دیوار و باروج آن را به طور محکم ساخته‌اند و پایه آن را سنگ چین نموده‌اند و دو شیر در اطراف خود داشته با دو خاکریز که قطر هر یک پنج در پنج است”.
قلعه فورگ بعد از قلعه الموت مهمترین مقر حضور اسماعیلیان به حساب می‌آمده و در این محل فداییان مطلق را تحت تعلیم و آموزش‌های مخصوص قرار می‌دادند. “فداییان مطلق” گروهی بودند که حتی اسم نداشته و پس از ترک قلعه برای انجام ماموریت نام‌شان عوض می‌شد و به اسم مستعار برای قتل دشمنان فرقه اسماعیلیه می‌رفتند. اساس تعلیم فداییان به این صورت بود که بتوانند دشمن را غافل‌گیر کرده، یک یا دو ضربه کارد به او زده و قبل از این که دیگران به خود بیایند، ناپدید گردند.
این قلعه در ۱۰ کیلومتری جنوب شهر اسدیه واقع شده است. فضاهای داخلی قلعه از شرق به غرب شامل ۳ قسمت است که قسمت اول، محل زندگی خدمه انبار آذوقه و محل نگهداری احشام است. قسمت دوم، محل زندگی نظامیان و نگهبانان و محل نگهداری تدارکات نظامی و سومین قسمت که مهمترین بخش قلعه است، محل زندگی حاکم و اطرافیانش بوده است.
قلعه فورگ مجموعاً دارای ۱۸ برج بوده که اکنون تعدادی از آنها باقی مانده است. مصالح به کار رفته در ساخت قلعه بیشتر سنگ، آجر و خشت است. این قلعه بر بالای صخره‌ای سنگی پس از قرون متمادی همچنان در تاریخ بیرجند قامت خود را استوار نگهداشته است، همچنین بر بلندای حصار و برجها، سازه‌های کنگره‌داری وجود دارد و منافذی برای دیده‌بانی و دفاع دیده می‌شود.
با توجه به آثار و بقایای معماری داخل قلعه چنین استنباط می‌شود که قلعه مزبور در چندین مرحله بازسازی شده و بر وسعت آن افزوده شده است. آخرین مرحله معماری آن مربوط به دوره افشاریه است که حصار فعلی قلعه و هشت برج مدور آن یادگاری از این دوره است.
قلعه‌هایی در اطراف بیرجند
این قلعه مربوط به سده ۳ و ۴ ه. ق. تا دوره صفوی است و در شهرستان بیرجند، بخش مرکزی، روستای نوفرست واقع شده و با شماره ثبت ۸۹۳۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. قلعه افضل آباد مربوط به دوره صفوی است و در شهرستان بیرجند، بخش خوسف، روستای کلاته عرب واقع شده و این اثر باشماره ثبت ۱۰۱۹۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قلعه رستم خوسف
قلعه رستم در جنوب شرقی شهر خوسف و در غرب روستای کوچکی به نام “گنج” بر فراز تپهای رفیع که بر جلگه خوسف و دشت ماژان مشرف است، قرار دارد. این اثر در تاریخ ۲۳ شهریور ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۱۰۱۸۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قلعه رستم یکی از قلعه‌های اصلی اسماعیلیان قهستان بوده و به نوشته سایت میراث فرهنگی ساخت اولیه قلعه به دوره ساسانیان برمی‌گردد که توسط اسماعیلیان بازسازی و مجدد مورد استفاده قرار گرفته است.
در بعضی متون از این قلعه بعنوان “قلعه دختر” نیز نام برده شده است. این قلعه نسبت به بسیاری از قلعه‌های اسماعیلیه در قهستان سالم‌تر است و اگر روزی کاوش‌های لازم و بازسازی در آن صورت گیرد، بسیار جالب توجه خواهد بود.
قلعه خور
این قلعه مربوط به دوره صفوی و با شماره ثبت ۳۴۶۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بنای خشتی در مجاورت روستای خور از توابع بخش خوسف قرار دارد. قلعه بر روی صخره ای به ارتفاع حدود پنج تا ده متر از سطح زمین های اطراف بنا شده است.
این قلعه به سبک قلعه های بیابانی احداث شده و از گودالی که در اطراف قلعه وجود دارد، به عنوان یک عامل تدافعی موءثر استفاده شده و عمده مصالح به کار رفته در ساخت بنای این قلعه خشت، گل و تعداد محدودی آجر است.
قلعه کوه شاخن
قلعه کوه شاخن در نزدیکی روستای شاخن، مرکز دهستان شاخنات بخش مرکزی و در فاصله ۱۱۰ کیلومتری شمال بیرجند و در فاصله حدود یک کیلومتری جنوب شرقی آن واقع شده است. این قلعه تاریخی در موقعیت جغرافیایی ۵۹ درجه و ۳۰ دقیقه و ۲۵ ثانیه طول شرقی و ۳۲ درجه و ۲۱ دقیقه و ۳۵ ثانیه عرض شمالی قرار گرفته است.
با بررسی‌های مقدماتی و بر اساس ویژگی‌های این قلعه از قبیل موقعیت طبیعی، مصالح استفاده شده و نوع سفال‌ها می‌توان قدمت این قلعه را به دوره اسماعیلیه رساند.
این قلعه بزرگ که آثار معماری آن شامل حصار، برجها، آب انبارها و فضاهای داخلی قلعه با توجه به وضعیت طبیعی کوه و بر اساس نقشه توپوگرافی زمین ساخته شده است، به گونه‌ای ساخته شده که از وضعیت طبیعی بیشترین استفاده گرفته شده است. بدین معنی که در جبهه‌هایی از کوه که دارای پرتگاه و مناطق صعب العبوری است از استحکامات کمتری استفاده شده ولی در قسمت‌هایی که دارای شیب کمتری است از حصار و استحکامات دفاعی بیشتری استفاده شده است.
مصالح استفاده شده در ساخت این بنا شامل سنگ و آجر است. از سنگ در ساخت حصار و برجها و از آجر نیز از ساخت فضاهای داخلی قلعه کمک گرفته شده است.
سفال‌های پراکنده در سطح قلعه شامل؛ سفال‌های لعابدار اسلامی با رنگ‌های آبی و فیروزه‌ای و منقوش و نیز سفال‌های با نقوش قالب زده و سفال‌های ساده است.
قلعه بصیران
قلعه بصیران یکی از قلعه‌های کهن خراسان جنوبی است که در روستای بصیران از توابع شهر خوسف واقع شده و این قلعه آیینه تمام نمای فرهنگ مردم بومی این روستا است. این قلعه از لحاظ معماری و عناصر و اجزای تشکیل دهنده شباهت زیادی با سایر قلعه‌های دفاعی دوران قاجار در منطقه جنوب خراسان دارد.
ساخت بنای این قلعه مربوط به اواخر دوره صفویه و اوایل دوره قاجاریه بوده و انطباق با اقلیم جغرافیای بیابانی، از مهمترین ویِژگی‌های منحصر به فرد این قلعه است. برجها، حصار، ورودی، راهروها، تالارها، اطاق‌ها و حیاط که بخشی از اجزای تخریب شده قلعه هستند، بخش‌های اصلی قلعه را تشکیل می‌دهند.
قلعه کوه قاین
در ۳ کیلومتری جنوب شهر قاین در ارتفاع حدود ۲۴۶ متری از سطح دریا دشت بر فراز کوهی بلند و صعب العبور قلعه ای بزرگ قرار گرفته که از آن با نام‌های قلعه کوه، قلعه حسین قاینی و یا قلعه ناصرالدین محتشم یاد می‌شود.
این قلعه از سمت شمال و غرب مشرف به دشت قاین و از جنوب و شرق به ارتفاعات ابوذر محدود شده است. علت نامگذاری این ارتفاعات به نام ابوذر وجود مقبره‌ای به نام بوذرجمهر قاینی است که در سمت شمال شرقی قلعه کوه قرار دارد.
مسیر دسترسی به قلعه از دره‌ای که از غرب آن می‌گذرد و به ورودی قلعه که در سمت جنوب شرق قرار دارد منتهی می‌شود. امروزه برای دسترسی آسانتر گردشگران و بازدید کنندگان قلعه پله‌هایی در قسمت‌هایی از مسیر ساخته شده است.
کوهی که قلعه بر روی آن احداث شده شیبدار و سنگی است. این قلعه پلان و نفشه مشخصی ندارد و هماهنگ با عوارض طبیعی کوهی که بر روی آن واقع شده ساخته شده است. قلعه کوه حدود ۳۰۰ متر طول دارد و عمده مصالح به کار رفته در آن سنگ و ملات ساروج است.
این قلعه‌ها یادآور روزهای تاریخی این ملتند، روزهایی که نشانگر روزهای پرفراز و نشیب این مردم هستند، روزهایی که طی شده‌اند، خون‌هایی که ریخته شده و به اینجا رسیده‌ایم.
نوشته و خبر نگار : احمد کاشانی دبیر سرویس گردشگری و میراث و ا.حسن پور
دیدگاه ها برای این نوشته بسته شده است.