“چراغ برات” یکی از سنت های بسیار قدیمی است که هر ساله در آستانه نیمه شعبان در اغلب شهرهای استان خراسان  بزرگ برگزار می شود. در اجرای این سنت که برای زنده نگهداشتن یاد درگذشتگان و اهل قبور برگزار میشودمردم با حضور بر سر مزار مرحومین و فوت شدگان و خواندن فاتحه و پخش خیرات، برای آنان طلب آمرزش می کنند.

نیمه شعبان در فرهنگ‌نامه‌ها و متون کهن، “شب برات “نامیده شده و این بدان خاطر است که بنا به روایات، خداوند در این شب “برات آزادی” از دوزخ را به بندگان خود می‌بخشد و این “شب برات” در ادب فارسی و متون کهن ـ نظم و نثر ـ بازتاب‌هایی داشته که به چند مورد آن اشاره می‌رود: ابوریحان بیرونی در کتاب “التّفهیم” دراین‌باره چنین آورده: شب پانزدهم از ماه شعبان، بزرگوار است و او را “شب برات”خوانند و همی پندارم، این از قبیل آن است که هرکه اندرو عبادت کند و نیکی به جای آورد، بیزاری یابد از دوزخ. رامپوری نیز در “غیاث الّلغات” شب نیمه شعبان را “شب برات”دانسته و می‌نویسد: “شب برات، شبِ پانزدهم شعبان است که در آن شب، ملائکه به حکم الهی، حساب عمر و تقسیم رزق می‌کنند”

همچنین برات در لغت به معنی حاجت روایی، اعمال نیک و خیرات، برائت و نیز وارهیدگی و سلامت از گناه و عیب است. دامنه رسم “چراغ برات” به درازای تاریخ است به گونه ای که به ماه شعبان در بعضی شهرستان ها ماه “برات” نیز گفته می شود.

با توجه به اینکه ولادت حضرت مهدی (عج) نیمه شعبان است به همین دلیل در برخی شهرهای خراسان سه روز و در برخی دیگر از شهرها، یک روز قبل از خجسته سالروز ولادت مهدی فاطمه(عج)، مردم در قالب یک حرکت خودجوش و نمادین با رفتن بر سر قبور درگذشتگان، ضمن قرائت فاتحه و ادعیه، به توزیع خیرات در بین فقرا و نیازمندان می پردازند

در این سه روز مردم بر سرخاکها (سر قبرها) رفته و معمولاً هر کسی مقداری شیرینی، خرما و نقل و شکلات و میوه بر روی قبر خویش خود گذاشته و آنرا برای آمرزش و فاتحه طلبیدن خیرات می کند. در قدیم شاید هم اکنون در بعضی از جاها روغن جوشی (نانی که در روغن سرخ شده پخته باشند و روی آن مقداری خاکه قند بپاشند) و سبزنا و شمع می گذاشتند. که اینها خود حکایتی اسطوره ایی دارد. این تشکیلات بر روی قبر تازه گذشته گسترده تر است بدین ترتیب که قالیچه ایی روی قبر پهن کرده و بر روی آن انواع شیرینی و میوه و عکس متوفی و قرآن گذاشته و معمولاً قاری ایی مشغول تلاوت قرآن نیز می باشد.

چراغ برات ریشه در ایران باستان نیز دارد و مخصوص زردتشیان می باشد و با ورود اسلام به ایران صبغه اسلامی پیدا کرد. بنابراین آنرا می توان ایرانی اسلامی خواند. بنا به تحقیقاتی که مهدی سیدی فرخد در این زمینه آنجام داده و کتابی بنام” چراغ برات یا فرودگان باستان” پرداخته است در آن به ریشه یابی چراغ برات پرداخته و در آن نوشته که اعتقاد براین بوده است که در این سه شب ارواح درگذشتگان به زمین می آیند و از خانه و بازماندگان خود خبر می گیرند و منتظر خیرات از بازماندگان خود می باشند و در این سه شب آنها آزاد از عذاب هستند و به همین مناسبت هم برات نامیده شده است و شب سوم که برات زندگان است برات یک سال زندگی خود را دریافت می کنند. ملاحظه می شود که این تفکر شبیه لیله القدری است که دراندیشه اسلامی است.

سیدی حوزه این رسم را خراسان و آسیای مرکزی شناسایی کرده است، هر چند که در ایامی از سال همین رسم در دیگر نقاط ایران انجام می شود.همچنین در این کتابچه گزارشی از استاد خراسانی و دکتر محمد جعفر یاحقی آورده اند که در ژاپن نیز مراسمی شبیه چراغ برات ایران بنام “اورابون” رواج دارد.

تنها چیزی که در این چند سال در ایام چراغ برات به چشم می آید این است که امیدواریم مردم موارد بهداشتی یعنی جمع کردن ظروف پلاستیکی را مد نظر بگیرند تا بعد از پایان یافتن این سه روز شاهد شهری تمیز و پاکیزه باشیم.