شهرستان خوسف از شمال به شهرستان سرایان و بیرجند، از جنوب به نهبندان و استان کرمان، از غرب به طبس و سرایان و از شرق به سربیشه و نهبندان متصل است. خوسف دارای اقلیم مناطق بیابانی با ویژگی های خاص آن است.

تاریخچه:

به دلیل وجود کتیبه های تاریخی کال جنگال در نزدیکی خوسف و وجود محوطه های قبل از اسلامی، نشان از قدمت این شهرستان در این دوران دارد.در دوران اسلامی، اوّل بار جیهَانی در اَشکال العالم از خوسف نام برده و می نویسد: «شهری خُرد است و در آن بُستان های بسیار و زراعت همراه است و عمارت فراوان و آب های بسیار.»

حمدالله مستوفی اولین کسی است که در سال ۷۴۰ ه.ق در نُزهه القلوب نام کنونی خوسف را آورده و درباره آن چنین می گوید: «خوسف شهر کوچکی است و چند موضع توابع دارد و آب آن از رودخانه باشد و دیه ها را آب از کاریز باشد و در آنجا همه نوع محصولی حاصل آید.»

حافظ اَبرو در مورد تعداد دهات، مزارع و موقعیت شهر خوسف چنین نوشته: «بیست قریه و صد مزرعه از توابع خوسف است که بر کنار بیابان است و بر آن طرف بیابان، حدود کرمان است.

خَبیص از نواحی آن است و آن را بیابان لوت خوانند و در تابستان از آن موضع نمی توان گذشت.چهل فرسنگ در آن راه، آب ندارد.» بافت تاریخی خوسف که از دوران صفویه به بعد شکل گرفته، نشان از پیشینه عظیم معماری در این شهر دارد.بیشتر آثار معماری فعلی شهرمتعلق به دوره صفوی تا قاجار می باشد.

ابن‌حسام خوسفی:

محمد فرزند حسام‌الدین‌حسن، معروف به ابن حسام، شاعر، عارف، فقیه و اندیشمند قرن هشتم و نهم هجری در سال ۷۶۰ شمسی متولد شد. زادگاه ابن حسام، شهر خوسف است که از بخش‌های فعلی بیرجند و از قدیمی ترین آبادی های قهستان به شمار می‌رود.ابن حسام شاعری صاحب فضل و مردی وارسته و قانع بودکه روزها از صبح تا شام به کار کشاورزی اشتغال داشته و هم چنین اشعار خود را در همین مواقع یادداشت می‌کرد.

ابن حسام بر اثر اعتقاد راسخی که به ولایت اهل‌بیت(ع) و دوستی پیامبر(ص) داشته، پیوسته به مدح و منقبت آنان پرداخته و قدرت شاعری خود را در این موارد به طورمطلوب نشان داده است.

ابن حسام در انواع شعرهنرنمائی و طبع آزمائی کرده وی با خلق مضامین وکلمات خوش آهنگ و نشاندن آنها در جای مناسب به توصیف آسمان و صور کواکب و صحنه های طلوع و غروب آفتاب و مناظر طبیعت به وجه اعجاب‌انگیزی پرداخته است.

از جمله آثار وی دیوان ابن حسام خوسفی و خاوران‌نامه است که این دیوان شامل ۱۰۸۴۴ بیت شعر و درمدح خاندان حضرت محمد (ص) است.ابن حسام خاوران نامه را که به سبک شاهنامه سروده شامل ۲۲۵۰۰ بیت شعر است که در وصف دلاوریها ی حضرت علی و یاران آن حضرت به رشته نظم درآورده است.

آثار ابن‌حسام خوسفی جزء آثار آیینی و تعلیمی فارسی به حساب می‌آیند و همه آثارش در منقبت، مرثیه و موالید ائمه است.

مسجد جامع خوسف:

این مسجد دارای سر در ورودی بلند با تاق جناغی و تزئینات رسمی بندی، صحن، شبستان زمستانی به نام‌های ملاعلی اکبر و حاج عبدالخالق، یک شبستان تابستانی و شبستان‌های مهتابی و خلیلان است. ورودی بنا و شبستان‌های مهتابی و خلیلان در دوره‌های معاصر باسازی شده‌اند. در جریان مرمت شبستان مسجد به بقایا و آثار مربوط به دو دوره مختلف برخورد شد. این بنا مربوط به قرون اولیه اسلامی (قرن ۲و۳ ﻫ. ق) است.

معرفی پدر تعلیم و تربیت ایران:

دکتر غلامحسین شکوهی، پدر علم تعلیم و تربیت ایران و از نظریه‌پردازان طراز اول کشور در این حوزه، زاده خراسان جنوبی و شهرستان خوسف است.

دکتر غلامحسین شکوهی؛ پدر علم تعلیم و تربیت ایران و نخستین وزیر آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران، در چهارم تیرماه ۱۳۰۵ در شهر خوسف از توابع استان خراسان جنوبی متولد شد.

وی سال ۱۳۱۱ به مدرسه‌ای در خوسف، محل تولدش رفت. مدرسه‌ای که به نام عارف و شاعر معروف، ابن حسام خوسفی نام گرفته بود. شکوهی در سال ۱۳۲۳ با رتبه ممتاز از دانشسرای بیرجند فارغ التحصیل شد و به روستای خود خوسف بیرجند بازگشت تا آموزش رسمی کودکان هم دیاری خود را آغاز کند.

پس از دو ماه به زاهدان منتقل شد، اما به دلیل بیماری مادر به این شهر نرفت، به روستای گل منتقل شد و پس از چهار ماه دوباره به خوسف بازگشت.

شکوهی در سال‌های ۱۳۲۳ تا ۱۳۲۸ با قانون کفالت مادر از خدمت سربازی معاف شد، اما با فوت ناگهانی مادر در سال ۱۳۲۸ به سربازی اعزام شد و پس از طی دوره دانشکده افسری، بقیه خدمت را با درجه افسری در اصفهان به پایان رساند.

وی پس از سربازی به بیرجند بازگشت و تا سال ۱۳۳۲ در دبیرستان‌های بیرجند به تدریس پرداخت. شکوهی عطش آموختن داشت و این میل به دانش‌اندوزی بود که او را به تهران کشاند تا در رشته ادبیات فارسی دانشسرای عالی تحصیل خود را ادامه دهد.

وی در سال ۱۳۳۵ با رتبه اول فارغ التحصیل شد؛ امتیازی که مجوز اعزام او را به سوئیس فراهم کرد. سفری که دستاورد آن نه تنها مدرک دکترا بود، بلکه فرصت درک محضر استادانی چون “پیاژه” و “دوتران” را فراهم کرد. در سال ۱۳۴۰ بود که شکوهی در رشته علوم تربیتی از دانشگاه ژنو فارغ التحصیل شد.

شکوهی در سال ۱۳۴۱ پس از بازگشت از ژنو، در وزارت فرهنگ آن زمان در دفتر مطالعات تربیتی که بعد به اداره کل مطالعات و برنامه‌ها تغییر نام یافت مشغول به کار شد و به تدریج در دانشکده علوم تربیتی دانشگاه تهران، تربیت معلم ورامین و دانشگاه فردوسی مشهد تدریس در حوزه‌های آموخته‌اش را آغاز کرد.

وی در سال ۱۳۴۵ با عنوان استادیار به دانشکده علوم تربیتی دانشگاه تهران منتقل شد و در این مکان علاوه بر ۲۷ سال تدریس موفق، به کارهای اجرایی از جمله مدیریت گروه و ریاست دانشکده علوم تربیتی پرداخت.

شکوهی تجربه طولانی ۶۰ ساله معلمی را پشتوانه کار تربیتی خود دارد. وی علاوه بر تدریس، به تحقیق و تألیف و ترجمه آثار مهمی در حوزه تعلیم و تربیت پرداخته است که می‌توان به روش آموختن حساب و هندسه، تعلیم و تربیت و مراحل آن (که این کتاب تألیف امانوئل کانت، فیلسوف و نظریه پرداز صاحبنام آلمانی است که توسط شکوهی دو بار به فارسی ترجمه شده است)، مبانی و اصول آموزش و پرورش، مربیان بزرگ(تألیف ژان شاتو، استاد روانشناسی و تعلیم و تربیت دانشگاه بردو) نام برد.

همچنین شکوهی تاکنون بیش از ۶۰ مقاله علمی در نشریات دانشکده علوم تربیتی فصلنامه‌های تعلیم و تربیت مجله روانشناسی و برخی نشریات تخصصی به چاپ رسانده است.

روستای هدف گردشگری خور:

روستای هدف گردشگری خور در ۵۰ کیلو متری شهرستان خوسف واقع در حاشیه جاده بیرجند – کرمان قرار گرفته است. وجود آثار معماری با ارزشی از جمله بافت تاریخی و منحصر به فرد به همراه قلعه‌ها، برج‌ها، مساجد قدیمی و انواع بادگیرها چشم انداز تاریخی زیبایی به روستا داده است، قرار گرفتن در حاشیه کویر لوت ایران از دیگر مزایای آن است.

بافت تاریخی روستای خور متأثر از شرایط اقلیمی و جغرافیایی محیط خود است. خانه‌های گلی، پوشش گنبدی، حیاط مرکزی، بادگیرها، اتاق‌های دور تا دور حیاط، هشتی‌ها و دهلیزها، دیوارهای قطور، حوض و باغچه وسط حیاط به صورت هماهنگ و یکنواخت از ویژگی‌های معماری خانه‌های روستای خور بوده که مطابق با اقلیم منطقه به وجود آمده‌است.

تراکم خانه‌ها و کوچه‌های پرپیچ و خم و همچنین بادگیرها از شاخص‌های عمده روستایی خور بوده که جهت مقابله با اوضاع اقلیمی منطقه به وجود آمده‌است، در بافت خور بناهایی همچون قلعه، آب انبار، مسجد، حسینیه، حمام و خانه‌های قدیمی وجود دارد که اکثراً متعلق به دوره صفویه‌ است.

پیگیری‌ برای ثبت جهانی شدن خور به عنوان دهکده گردشگری جهانی:

مسئول میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان خوسف گفت: پیگیری‌های زیادی برای ثبت جهانی شدن خور به عنوان دهکده گردشگری جهانی در دست اجرا است.علی صالحی اظهار کرد: روستای هدف گردشگری خور در اسفندماه سال گذشته ثبت ملی شده است.

مسئول میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان خوسف افزود: اقدامات و پیگیری‌های زیادی برای ثبت جهانی شدن خور به عنوان دهکده گردشگری جهانی در دست اجرا است و برای سال ۲۰۲۵ سه روستای خور، افین و چنشت به عنوان کاندید انتخاب شده‌اند.

وی یادآور شد: برای تحقق این مهم مسائلی همچون زیرساخت‌های مخابرات، گردشگری، مسیر دسترسی، بهداشت، مشارکت مردم و…. مورد بررسی قرار می‌گیرد.صالحی خواستار همکاری و مشارکت مردم در زمینه نگهداری و مرمت بناها شد و ابراز امیدواری کرد: با مشارکت مردم در زمینه جهانی شدن به نتیجه می‌رسیم.

مسئول میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان خوسف، اعتبارات اختصاص یافته برای جداره‌سازی خور را بالغ بر ۳۵۰ میلیون تومان اعلام کرد و حمام خور را یکی از بناهای تاریخی این منطقه برشمرد و گفت: اصل بنای این حمام تاریخی به زمان صفوی برمی‌گردد اما در طول تاریخ چندین نوبت تخریب و دوباره مرمت شده است و آخرین مرمت توسط میراث‌فرهنگی در سال گذشته به پایان رسید.

او افزود: این حمام تاریخی با اعتبار ملی بالغ بر ۷۰۰ میلیون تومان طی دو سال ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ مرمت شد و دارای فضای گربه‌رو، استخر و حوضچه آب، نمازخانه و… است و فضای گربه رو مانند گرمایش از کف عمل می‌کند.

صالحی یادآور شد: این حمام در آینده نزدیک به عنوان موزه سنگ و کارگاه تراش سنگ مورد استفاده قرار می‌گیرد.

وی برچیدن الحاقات، اجرای کف فرش آجری، اندود کاه‌گل بام، استحکام‌بخشی دیوارها، پوشش سقف خشتی و اجرای اندود نهایی را از اقدامات صورت گرفته در زمینه مرمت حمام اعلام کرد و با بیان اینکه حمام روستای خور در بافت تاریخی این روستا واقع شده است، افزود: این اثر تاریخی دارای عناصر معماری شامل بی نه، سربینه و خزینه است.

سنگ نگاره کال جنگال:

سنگ‌نگاره‌های کال جنگال در خوسف، ۵ کیلومتری جنوب شهر واقع شده‌اند و از جاذبه‌های گردشگری استان خراسان جنوبی محسوب می‌شوند. این مجموعه در تاریخ ۱۵ آذر به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

سنگ‌نگاره‌های کال‌جنگال در دو طرف دره‌ای به همین نام در کوه “رچ” از قله‌های رشته‌کوه باغران واقع شده‌اند و شامل نوشته‌هایی به زبان پهلوی و سه نقش هستند. این اثر را جمال رضایی و صادق کیا برای نخستین بار در سال ۱۳۳۰ش معرفی کردند. از نقش‌های این سنگ‌نگاره صحنه مبارزه مردی بدون سلاح با شیری است. شاید بر اساس همین تصویر نام این محل را کال‌جنگال گذاشته‌اند، زیرا در گویش بیرجندی «کال» به معنی چال و گودی و «جنگال» به معنی جنگ و جنگجو است.

آبگرم لوت خوسف:

این آبگرم در فاصله ۶۰ کیلومتری جنوب غربی شهرستان خوسف قرار دارد. دارای تاسیسات آبدرمانی بوده و آب آن در درمان بیماری‌های پوستی و مفصلی مفید و موثر است.

خوشبوی اعجاب انگیز:

معروف ترین گل نرگس در ایران،  Narcissus tazetta  نام دارد که گل‌های نرگس خراسان جنوبی به خصوص در شهرستان خوسف عمدتا از این گونه است. نرگس خراسان جنوبی یکی از ۷۰۰ گونه بومی کشور بوده که در مناطق دیگر از جمله شیراز، بهبهان و خراسان رضوی نیز به صورت وحشی و خودرو دیده می‌شود.

این گونه از نظر مورفولوژی تفاوت زیادی با سایر گونه‌ها دارد. کهن‌ترین نرگس زارهای استان در شهرستان خوسف در محلی به نام نرگس کوه وجود دارد. عملکرد گل نرگس مردم به طور متوسط در شرایط معمول ۶۰ تا ۸۰ شاخه در متر مربع است.

قلعه رستم خوسف:

شهرستان خوسف در مغرب و جنوب غربی شهرستان بیرجند قرار دارد و مشتمل بر دهستان‌های قلعه زری، براکوه، خوسف، جلگه ماژان و شهر خوسف می شود.  آبادی های آن عمدتا در دشت و کوهستان قرار دارد. کوه گرنگ در شمال، کوه رچ در جنوب و کوه شاه در جنوب شرقی آن قرار گرفته اند. رود فصلی بیرجند یا شاهرود در این بخش جریان دارد.

این رود در مشرق بیرجند، از کوه های بخش درمیان و کوه بندر سرچمه گرفته، با نام رود بیرجند یا شاهرود از شهر بیرجند می‌گذرد و در بخش خوسف رود خوسف نام می‌گیرد و بالاخره با نام رود شور در مغرب بخش به کویر لوت منتهی می‌شود.

به خاطر وجود این رود در اعصار مختلفی این منطقه دارای ساکنانی دائمی بوده است و امروزه به عنوان یکی از ناحیه‌های تاریخی ایران شناخته می‌شود.

این قلعه در شهرستان خوسف و روستای گنج قرار دارد که دارای تاریخی است که به دوران سلطنت ساسانیان در ایران بر می گردد و در دوره ای از طول عمر خود به عنوان یکی از قلاع اسماعیلیان قهستان مورد استفاده بوده است.

 مزار شاه سلیمان علی شهرستان خوسف:

یکی از امامزادگان شهرستان خوسف مزار “شاه سلیمان علی” است که در طول سال همیشه شاهد حضور خیل زیادی از علاقه‌مندان و دوستداران اهل بیت بوده است.

آستانه مبارکه “شاه سلیمان علی(ع)” در جنوب غربی شهرستان بیرجند در بخش خوسف دهستان ماژان در طول ۵۹ درجه و ۵ دقیقه و عرض ۳۲ درجه و ۲۷ دقیقه با ارتفاع ۱۷۰۰ متر از سطح دریا واقع شده است.

راه ارتباطی آن از طریق جاده آسفالت خوسف –دولت‌آبادگیو و جاده خاکی تا محل زیارتگاه است که به طول ۱۲۰ کیلومتر است.

آمادگی کامل شهرستان برای استقبال از گردشگران:

فرماندار خوسف از آمادگی کامل شهرستان برای استقبال از گردشگران خبر داد و گفت: پنج اقامتگاه بوم‌گردی فعال در منطقه، فضایی مناسب برای تجربه زندگی سنتی و طبیعت‌گردی فراهم کرده‌اند.

مسعود قلی‌زاده در گفت‌وگو با خبرنگار” پیام خاوران ”  شهرستان خوسف را یکی از مناطق شاخص تاریخی و فرهنگی استان خراسان جنوبی معرفی کرد و با اشاره به جاذبه‌های متعدد آن، بر ضرورت بهره‌گیری از ظرفیت‌های رسانه‌ای برای معرفی این منطقه تأکید کرد و اظهار داشت: هم‌زمانی نوروز و ماه مبارک رمضان را فرصتی برای تلفیق سنت‌های ملی و آیین‌های مذهبی است.

به گفته وی، برنامه‌های نوروزی در شهرستان به گونه‌ای طراحی شده‌اند که علاوه بر جشن‌های محلی، بازارچه‌های صنایع‌دستی و اجرای موسیقی سنتی، حال و هوای معنوی این ماه مبارک نیز حفظ شود.

فرماندار خوسف، گفت: برپایی محافل قرآنی، سخنرانی‌های مذهبی و آیین‌های ویژه رمضان، در کنار راه‌اندازی نوروزگاه‌هایی در شهر خوسف، ماژان و روستای خور، از جمله اقداماتی است که برای پذیرایی از مسافران نوروزی تدارک دیده شده است.

قلی‌زاده از آمادگی کامل شهرستان برای استقبال از گردشگران خبر داد و افزود: پنج اقامتگاه بوم‌گردی فعال در منطقه، فضایی مناسب برای تجربه زندگی سنتی و طبیعت‌گردی فراهم کرده‌اند، همچنین ۳۷ غرفه صنایع‌دستی و گردشگری در نوروزگاه شهرستان برپا شده و تلاش می‌شود این غرفه‌ها پس از تعطیلات نوروزی نیز در شهر خوسف به فعالیت خود ادامه دهند.

وی به ظرفیت‌های گردشگری شهرستان از جمله دهکده گردشگری گواب، دق و کویر اکبرآباد، سنگ‌های قیمتی اکبرآباد، جنگل نخاب و دیگر جاذبه‌های طبیعی و تاریخی اشاره کرد. به گفته او، سرمایه‌گذاران در حال ورود به منطقه گردشگری گواب هستند و طرح‌های خلاقانه‌ای برای بهره‌برداری از این ظرفیت‌ها در آینده ای نزدیک در نظر گرفته شده است.

نوشته و خبر نگار : احمد کاشانی  دبیر سرویس گردشگری و میراث و ا.حسن پور