قدمتی بس طولانی دارد این پنبه خاص، قدمتی به درازی ۵ قرن. قداستی خاص نیز دارد این پنبه و به همین واسطه  آن را خوش یمن می دانند خوسفی ها و از نخ این پنبه خاص که لحاظ کوتاهی الیاف با کمان حلاجی نمی شود و با دست تبدیل به نخ می شود برای بافت سجاده، جانماز، پرده مسجد و… استفاده می کنند.

 صحبت از پنبه «مَله» خوسف این دیار نرگس زارهای خراسان جنوبی ست که هر چند استمرار قهر طبیعت این محصول پر آب را نیز تا مرز منسوخ شدن پیش برد اما دوستداران این پنبه قهوه ای رنگ و خاص و تولیدکنندگان مسنوجات متبرک آن در پی احیا آن بر آمدند.

ثبت ملی «مله» خوسف

طوری‌که دانش کشاورزی، فن نخریسی و سنت‌ها و نمودهای شفاهی پنبه ملّه شهرستان خوسف ۲۳ تیرماه سال ۹۷ در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس ثبت شد.همچنین نخستین خانه مله بافی خراسان‌جنوبی تیرماه سال ۹۷ در خانه تاجور شهرستان خوسف راه اندازی شد.

مردادماه سال ۹۸ نیز شهر خوسف برای نخستین بار به عنوان شهر ملی ملّه ثبت شد.

در راستای احیای پارچه مله نخستین شرکت تعاونی تخصصی صنایع دستی ملّه با عنوان شرکت تعاونی تولیدی صنایع دستی ریس‌مله خوسف نیز راه‌اندازی شده است.

اکنون نیز متولیان امر در پی آن هستند تا علاوه بر افزایش سطح زیرکشت این محصول خاص زمینه جهانی شدن پنبه «مله» خوسف را نیز فراهم کنند تا با در نوردیدن مرزهای جهانی زمینه رونق صنعت توریسم و فروش محصولات تولیدی خاص مله را در بازار جهانی نیز فراهم آورند.

دانش و تولید انحصاری «مله»

پنبه «مله» شباهت زیادی به رنگ خاک بند سارهایی دارد که در آ ن کشت می شود که به آن خاک «مل» می گفتند و  آن پنبه نیز به مله شهرت یافت. این دانش و تولید فرآورده‌ها آن منحصربه  شهرستان خوسف است بنابراین کشور دیگری نمی‌تواند از پنبه خام  خراسان جنوبی محصولاتی بسازد که این امر مزیتی برای جلوگیری از خام فروشی است.

پنبه «مله» یا «سرخچه»

 پنبه‌ای که به رنگ قهوه‌ای در خراسان جنوبی برداشت می‌شود روش‌های کاشت، داشت و برداشت آن مانند پنبه معمولی است اما به لحاظ کوتاهی الیاف آن را با کمان حلاجی نمی‌کنند بلکه تمامی فرایند تبدیل آن به نخ با دست انجام می‌شود.

در گذشته از این نوع پنبه به دلیل اعتقاد مردم به آن، به منظور تولید پارچه‌های معنوی مانند جانماز، پرده مسجد، سفره نان، شال سر و از این قبیل استفاده می‌شد سرخچه‌هایی که هنوز در صندوقچه مادران و مادربزرگان این سرزمین به یادگار مانده است.

ملّه در فرهنگ فارسی عمید به نوعی پنبه زرد رنگ و نوعی پارچه خاکی رنگ ترجمه شده و در زبان محلی به سُرخچه (به دلیل رنگ مایل به سرخ این نوع پنبه) شهرت یافته است.

سه دهه اخیر از طرفی با روی آوردن کشاورزان به کشت ارقام اصلاح شده و وارداتی که دارای الیاف بلند است و از طرفی خشکسالی‌های پیاپی، پنبه ملّه به خاطرات پیوست و تا حدودی به فراموشی سپرده شد حتی بذر این گیاه محلی در حال فرسایش و نابودی بود.

سال‌های اخیر با توجه به اهمیت فوق‌العاده حفاظت از ذخایر ژنتیکی گیاهی کشور به عنوان یکی از برنامه‌های مهم راهبردی توسعه کشاورزی، احیا و خالص سازی این محصول محلی، گام مهمی در تحقق اهدف عالیه سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی برداشته شد.

تاریخچه پنبه «مله»

 پنبه مله از تاریخچه و قدمت طولانی برخوردار است و به‌ عنوان گیاه ویژه منطقه خوسف از زمان‌های گذشته کاشت می‌شده است.

اعتقاد به خوش ‌ُیمنی گیاه پنبه مله تا حدی بوده که هر کشاورز در حد توان خود کشت این نمونه پنبه را در کنار پنبه سفید انجام می‌داده است و اعتقاد داشته‌اند که اگر آب با عبور از این پنبه به دیگر محصولات (پنبه سفید) برسد در باردهی و برکت زمین مؤثر خواهد بود.

ناگفته نماند در گذشته ارتباط و تعامل بین شهرستان‌های خوسف، نهبندان و سربیشه سبب شد به ویژه مناطق غربی این شهرستان‌ها که دارای مرز مشترک با بخش شرقی خوسف هستند به صورت پراکنده به کاشت و تولید پنبه ملّه و همچنین بافت این پارچه در گذشته اقدام کنند که هم اکنون نیز شواهد این فعالیت‌ها قابل مشاهده است.

می‌توان تاریخچه این نوع پنبه را همزمان با پنبه سفید دانست.

با توجه به اظهارات و شواهد موجود صنعت پنبه در خوسف در گذشته ارزش بالایی داشته است و با قرار داشتن منطقه در مسیر داد و ستدهای بین منطقه‌ای، تجارت پنبه نیز مطرح بوده است.

شاخص های پنبه «مله»

 شاخص‌هایی از جمله خوش ‌رنگ بودن، طیف رنگی از کرم روشن تا قهوه‌ای آجری، نرمتر بودن این گونه پنبه نسبت به پنبه معمولی، موارد درمانی پارچه‌های ملّه، استفاده از آن همراه با سایر گیاهان دارویی و چربی گوسفند برای تولید سرمه چشم به ‌دلیل تقدس، احترام و قداست پنبه مله ‌بین بومیان منطقه، اعتقادات و باورهای مترتب بر آن، ویژگی‌های ساختاری و فیزیکی پنبه مله که به نسبت گرم‌تر بوده و برای فصول سرد سال نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد و خاصیت آن به پشم شتر نزدیک است، موجب تمایز و ویژه ساختن این پنبه شده است.

قابل احترام بودن و نگاه همراه با تقدس به پنبه ملّه در کاربردهای آن از قبیل جانماز، سجاده، سفره، پرده، قطیفه(قدیفه)، چادر، گردن پیچ (یلومله) و سایر تأثیر گذار بوده است.

برنامه ریزی برای حضور ارزیابان یونسکو

چند روز قبل نیز جلسه ای در دبیرخانه شهر ملی مله بافی خوسف با حضور مدیران استانی و محلی این شهرستان تشکیل شدکه برنامه‌ریزی حضور ارزیابان جهانی و جشنواره ملی ملّه، ساخت المان مله و فضاسازی توسط شهرداری، ساخت تیزر تبلیغاتی توسط فرهنگ و ارشاد اسلامی این شهرستان  مصوب شد.

تولید محصولات جهانی پسند از مله

آن طور که هادی شاه‌وردی، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان‌جنوبی  اظهارداشت: مله بافی یک افتخار و نشان مهم هویتی شهرستان خوسف است پس  نباید هنر مله بافی به سمت حوله بافی و پارچه بافی حرکت کند بلکه محصول تولیدی در این هنر باید نفیس و بازار پسند جهانی باشد.

به گفته وی باید هر گونه توسعه و نگاه به هنر ملی ملّه بافی در شهرستان خوسف بر اساس ارزش افزوده باشد.

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان‌جنوبی بر برگزاری دوره‌های تخصصی آموزش مله بافی تأکید کرد و گفت: این شهرستان در بخش‌های مختلف تولید مله، تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی و طلا زبان زد است ولی باید هنرمندان را از تولید فله‌ای و خام به سمت تولید محصول مرغوب‌تر، با کیفیت‌تر و حرفه‌ای‌تر سوق داد.

جهانی شدن شهر«مله بافی»

شاه‌وردی در خصوص جهانی شدن شهر مله بافی نیز گفت: برای جهانی شدن باید همه مجموعه‌های فعال دست به دست هم بدهند و با تجمیع این هنر، رقابت بازار پسند داشته باشند.

وی از احداث بازارچه دائمی صنایع دستی در محل قلعه تاریخی خوسف خبر داد و گفت: اعتبارات لازم برای احداث این بازارچه در نظر گرفته شده و‌امیدواریم با اجرای قانون و تخلیه قلعه توسط شرکت تعاونی، هنرمندان شهرستان خوسف به خواسته بحق خود که احداث بازارچه است برسند.

جشنواره ملی «مله بافی»

سید علی حسینی فرماندار شهرستان خوسف هم در ادامه خواستار برگزاری جشنواره ملی مله بافی در هفته فرهنگی شد و گفت: برای توسعه این هنر علاوه بر ارائه بسته‌های تشویقی کشت پنبه مله برای کشاورزان باید آموزش‌های تخصصی به هنرمندان داده شود.

وی هویت شهرستان خوسف را یک برگ برنده برای توسعه گردشگری عنوان کرد و افزود: ابن حسام خوسفی، مفاخر و بزرگان، بافت‌های تاریخی بی‌نظیر، معادن غنی طلا و مس، صنایع دستی مله بافی و سنگ تراشی و بسیاری از فرصت‌های دیگر این شهرستان را به یک مجموعه استراتژیک برای گردشگری تبدیل خواهد کرد.

نبود اعتبار برای توسعه دبیرخانه «مله»

علی صالحی، مسوول میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان خوسف هم با اشاره به نبود اعتبارات بخش دولتی برای توسعه دبیرخانه مله گفت: راه‌اندازی موزه مشاغل سنتی، بازارچه دائمی صنایع دستی، تأمین نیروی تخصصی در زمینه صنایع‌دستی، اعطای تسهیلات ویژه به پنبه‌کاران مله و ثبت رشته مله بافی از خواسته‌های هنرمندان و مردم این شهرستان است.

نوشته و خبر نگار : احمد کاشانی  دبیر سرویس گردشگری و میراث و ا.حسن پور