استاد فروزانفر با نام ابتدایی محمدحسین بشرویه‌ای به تاریخ ۱۴ شهریور ۱۲۷۶ در بشرویه که امروزه شهری است در خراسان جنوبی، زاده شد. پدرش آقا شیخ علی بشرویه‌ای از شعرای دوره مشروطه و از بزرگان خطه خراسان بود.

زنده‌یاد فروزانفر در دوران جوانی به تخلص ضیا شعر می‌گفت و به همین دلیل نام خود را جلیل ضیا بشرویه‌ای می‌نامید. تحصیلات ابتدایی را در زادگاه خود به پایان برد و بعدها به سال ۱۲۹۸ به حوزه مشهد رفت و نزد ادیب نیشابوری از برجسته‌ترین معلمان ادبیات در تاریخ تلمذ کرد. او نزد ادیب نیشابوری ادبیات، علوم ادبی و منطق را فراگرفت. در همین حوزه او فقه و اصول را هم نزد شخصیت‌هایی چون شیخ مرتضی آشتیانی و شیخ مهدی خالصی خواند. به سال ۱۳۰۳ برای ادامه تحصیل به تهران آمد و در مدرسه سپهسالار به تحصیل ادامه داد. او در این مدرسه شرح اشارات، شفا و کلیات قانون ابن سینا را نزد میرزا طاهر تنکابنی و فقه و اصول و قواعد علامه را در محضر شیخ حسین نجم‌آبادی فرا گرفت. علاوه بر آن تحریر اقلیدس و قسمت الهیات کتاب اسفار را نزد میرزا مهدی مدرس آشتیانی (از علمای برجسته مکتب تهران که شاگرد بزرگانی چون آخوند خراسانی، میرزای نایینی و سید ابوالحسن اصفهانی بود) خواند و مدتی را نیز از محضر ادیب پیشاوری استفاده کرد. بدین ترتیب در حکمت قدیم ایران و فلسفه مشا تخصص ویژه پیدا کرد.

مدتی کوتاهی بعد به شغل معلمی برگزیده شد و همچنین به تدریس دارالفنون و دارالمعلمین عالی پرداخت. در دارالمعلمین او همکار بزرگانی چون ملک الشعرای بهار، عباس اقبال آشتیانی، رشید یاسمی، نصرالله فلسفی و سعید نفیسی بود. بعدها به دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران رفت. سال ۱۳۱۴ پژوهش او درباره زندگی مولانا با داوری دهخدا و سیدنصرالله اخوی تهرانی تقوی، مورد پذیرش دانشگاه تهران قرار گرفت و مدرک دکتری به او اعطا شد. در همین سال نیز عضویت او در فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی مورد تایید قرار گرفت و همچنین به عضویت شورای معارف درآمد.

زنده‌یاد فروزانفر پس از دریافت مدرک دکتری به تدریس گسترده پرداخت و در اوایل دهه ۲۰ نیز ریاست دانشکده معقول و منقول را بر عهده گرفت و تا سال ۱۳۴۶ عهده‌دار این سمت بود. دوران استادی او در دانشگاه تهران، سراسر خیر و برکت بود، چرا که عمده ادیبان نسل بعدی که آثار ماندگاری را از خود برجای گذاشته‌اند، از جمله تربیت شدگان مکتب فکری او بودند. از جمله این شخصیت‌ها می‌توان به: عبدالحسین زرین‌کوب، ذبیح الله صفا، مهدی حمیدی شیرازی، غلامحسین یوسفی، محمدرضا شفیعی کدکنی، سیدصادق گوهرین، مظاهر مصفا، ضیاالدین سجادی، منوچهر ستوده، محمد دبیرسیاقی و… اشاره کرد.

درباره زنده‌یاد استاد بدیع الزمان فروزانفر گفته‌اند که هیچ علمی در پیش و پس از اسلام نبود که او نداند. به همین دلیل بجز تدریس و پرورش شاگرد، در زمینه احیای آثار ادبیات و حکمت کلاسیک ایران و اسلام تلاش بسیاری کرد و می‌توان گفت که نخستین قدم‌ها را در عصر جدید برای احیای این متون برداشت و در این راه رنج بسیار برد. همچنین او را از جمله کسانی دانسته‌اند که در زمینه ساماندهی به موسیقی ایران با کلنل علینقی خان وزیری همکاری کرده است.

شاهکارهای او پژوهش‌هایش بر زندگی مولانا جلال الدین محمد بلخی و تصحیح آثارش است که مدت چهل سال از زندگی این ادیب برجسته را به خود اختصاص داد. زنده‌یاد فروزانفر در مقدمه خود بر کتاب «رساله در تحقیق احوال و زندگانی مولانا جلال‌الدین ‌محمد مشهور به مولوی» به تاریخ بهمن ۱۳۱۵ درباره مواجهات خود با مولوی – از دوران کودکی تا زمان نگارش این رساله – مطالب شیرینی را نوشته است.

به باور عموم ادیبان و پژوهشگران مقبول‌ترین تصحیح از دیوان شمس با عنوان «کلیات شمس یا دیوان کبیر» در ۱۰ مجلد (۹ کتاب) توسط زنده‌یاد بدیع الزمان فروزانفر انجام گرفته است. این تصحیح در فاصله سال‌های ۱۳۳۶ تا ۱۳۴۴ توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شد. حین کار روی این تصحیح بود که زنده‌یاد فروزانفر به چشم درد شدید مبتلا شد. از دیگر تصحیحات مهم «فیه ما فیه» مولاناست که برای نخستین بار به سال ۱۳۳۵ منتشر شد. ذوق پژوهش پیرامون زندگی مولانا او را به تصحیح «معارف بها ولد» و «معارف برهان الدین محقق» هم کشاند. تلاش‌های او باعث شد تا نسل‌های بعدی بهترین تصحیحات از آثار مولانا و آثار خویشاوندانش را که از جمله برترین آثار ادبی و حکمی ایران زمین‌اند، در دسترس داشته باشند.

محمد باقر محسنی، عضو تولیت شمس تبریزی در آستانه برگزاری همایش منطقه ای استاد بدیع الزمان فروزانفر به خبرنگاران رسانه های گروهی اظهار کرد: در قرن اخیر هیچ فردی برای توجه به مولانا و شمس نمی تواند از نگاه و اندیشه های استاد فروزانفر غفلت کند. در مورد نقش استاد فروزانفر در احیای مولوی می توان گفت اوج شکوفایی او با شمس پژوهی رقم خورد چرا که تا سال ۱۳۱۴ که استخدام و تدریس نداشت. زمانی که وارد دانشگاه تهران شد اولین کارش تحقیق و ممیزی در مورد مولانا بود.

وی تاکید کرد: بزرگان آن زمان همچون علی اکبر دهخدا، نصراله تقوی، ولی الله نصر و… به محض دریافت کار فروزانفر در مورد جلال الدین محمد بلخی به او گواهینامه دکترا اعطا کردند هر چند در این زمینه تحصیلات نداشت. گواهینامه گرفت و در دانش سرای عالی منصوب و پس از آن هم دوره دکترای دانشگاه تهران راه اندازی شد. برنامه ریزی و تدریس بر عهده بدیع الزمان گذارده و زیر نظر او تعلیم اساتید دکترای عربی و فارسی کشور پایه ریزی شد.

اساتیدی همچون دکتر ذبیح الله صفار، غلامحسین یوسفی، زرین کوب، شفیعی کدکنی و … از آن جمله هستند.

این استاد دانشگاه آزاد خوی و عضو تولیت شمس تبریزی تصریح کرد: هیچ مولوی شناسی نمی تواند ادعا کند بدون کارهای ارزنده فروزانفر مثنوی پژوهی را شروع کرده است همچنان که فروزانفر در ابتدای کتاب خود نوشته بود با ۴۰ سال مطالعه شروع به مثنوی پژوهی کرده است پس از آن تصحیح نسخه ها و اختلاف آن ها را انجام می دهد زیرا مثنوی شناسی و مولوی شناسی آن زمان پراکنده بود. او در کاری عجیب و ارزنده اولین فهرست از مثنوی را می نویسد و در مقدمه می آورد که در عمل سال هاست دست به این کار زدم هر روز چند ساعت کار می کردم.

عضو تولیت شمس تبریزی گفت: به نظر شمس پژوهان همچنان که شمس، مولوی را مولوی کرد و مولوی هم شمس را؛ همچنان که شمس مولوی را به عرفان کشاند مولوی باعث شناخته شدن شمش شد همان طور مطالعه و پژوهش در آثار مولوی باعث شکوفایی استاد فروزانفر شد البته استاد معتقد بود برای شناساندن مولوی به دیگران باید از مسیر او گذشت و آثار مولوی را مطالعه کرد و می گفت هر چه مثنوی را می خواندم برایم مسایل و مشکلاتی غیر قابل حل پیش می آمد پس شروع به مطالعه آثار دیگری مولانا می کردم.

به نظر استاد محسنی هر که بخواهد در مورد تاریخ ادبیات ایران صحبت کند بدون تعلیم از کتاب سخن و سخنوران فروزانفر نمی تواند در هر بخش تاریخی ادبیات از عطار، مثنوی، عرفان، شمس پژوهی ، مولوی و … بدون مراجعه به تحقیقات فروزانفر اقدام کرد. بدون مراجعه به تحقیقات او در دفتر اول مثنوی نمی توان ادعا کرد که در این حوزه ها به جایی رسیده است.

آثار استاد فروزانفر هدفمند و پاسخگوی ابهامات

همچنین رئیس کرسی مولوی پژوهی و ترویج زبان و ادبیات کشور این عبارت را در توصیف ویژگی های استاد بدیع الزمان فروزانفر بیان کرد و توضیح داد: استاد فروزانفر در شمار آن دسته از صاحب نظران برجسته دوران ما است که در نظام مندی علوم انسانی و به ویژه علوم اسلامی از جمله زبان و ادبیات فارسی، الهیات، عرفان اسلامی، ورود به حوزه فلسفه اسلامی و … تاثیر زیادی داشت و به سبب داشته ها و تحقیقات و یافته های عمیقش از یک طرف و به دلیل خلاقیت و نوآوری در یافته های جدید باعث شد الگوهایی ارایه کند که امروز هم کاربرد داشته و پژوهشگران این حوزه ها از روش و مشی او استفاده می کنند.

دکتر میرباقری فرد این ویژگی فروزانفر را بیشتر از هر موضوعی در او ممتاز و مشهود دانست و گفت: این ویژگی ها باعث شد هر کدام از آثار او هدفمند تالیف شود و بتواند به پرسش هایی در آن حوزه پاسخ داده و ابعاد و زوایای مبهمی را روشن کند بنابراین در آن زمان از معدود افرادی است که نقش مهمی در تاریخ ادبیات کشور داشت.

نقش فروزانفر در شناساندن مولوی

رئیس کرسی مولوی پژوهی و ترویج زبان و ادبیات کشور یادآوری کرد: نقش استاد فروزانفر در حوزه زبان و ادبیات فارسی بسیار پر رنگ است و هر جا این ویژگی ها، آثار، دیدگاه ها و نظریه های او اثرگذار است به ویژه در حوره علوم انسانی و مولوی پژوهی بسیار تاثیرگذار است تا آن جا اگر او اقدام نمی کرد مولوی تا این اندازه برای پژوهشگران داخل و خارج شناخته نمی شد و آثارش در کانون توجه قرار نمی گرفت و بخش زیادی از مبانی و تعالیم فکری مولانا ناشناخته می ماند.

وی با این جملات نتیجه گیری کرد که استاد بدیع الزمان فروزانفر، سهم قابل توجهی در تعمیق و گسترش مولوی پژوهی در داخل وخارج کشور داشت و آثاری که پدید آورد همه هوشمندانه بود. هر کدام از آن ها افق های مولوی پژوهی را در زمینه های مختلفی مانند تصحیح و احیای متن ، شناسایی منابع مورد استفاده مولانا، شناسایی و درک مفاهیم مولوی و یا حتی تحقیق در آثار افرادی که در پرورش مولانا نقش داشتند تلاش کرد.

دکتر میرباقری فرد تاکید کرد: استاد فروزانفر کوشید پشت پرده روایات زیادی که در مورد مولوی وجود دارد را ترسیم و تصویر کند بنابراین او در دوره معاصر در مولوی پژوهی نقشی بی بدیل داشت. تمرکز او بر شخصیت مولوی نشان می دهد آن عارف بزرگ، «مولانا جلال الدین محمد بلخی» بسیار توجه او را جلب کرد و نوعی دلداگی و شیفتگی در او نسبت به مولانا به وجود آمده بود که این موضوع در آثار او نسبت به مولوی مشهود است.

رئیس کرسی مولوی پژوهی و ترویج زبان و ادبیات گفت: این ویژگی ها در حوزه پژوهش و تحقیقات او بود اما در بعد شخصیت علمی ابعاد دیگری مطرح است که در همایش، طرحی برای بیان ابعاد و شخصیت او ارایه خواهم کرد. یکی از ویژگی های مهم استاد، شاگرد پروری است کمتر استادی شناخته شده که در حوزه زبان و ادبیات فارسی از جهت شمار و کمیت شاگردان شاخص و برجسته تعلیم داده باشد تا آن جا که بعد از وفات هم، شاگردانش به او افتخار می کنند و در مقام علمی سخن می راننند و لفظ استاد را شایسته او می دانند.

میرباقری فرد تاکید کرد: حتی آن ها که شاگرد شاگردان او بودند برای آن ها مقام بلندی قایل هستند. آنها کوشیدند به شیوه های مختلف افتخار شاگردی او را کسب کنند. بُعد شاگرد پروری او در دوره معاصر بی نظیر و جذاب است.

به نظر وی وقتی فردی در عرصه ادبیات و مولوی پژوهی، این قدر تاثیرگذار است نتیجه نوع کار و اثر آن در حوزه آموزش است و این دو بخش به هم وابسته است. استادی که در زمینه تربیت شاگردان آن قدر تاثیرگذار باشد می تواند چنین کارهای پژوهشی عمیقی انجام دهد و وجه شاگردپروری او از مولوی پژوهی دور نیست.

وی گفت: از زمان دانشجویی آثار استاد را مطالعه می کردم اما بیشتر آثار مولوی پژوهی او مورد توجه ام بوده است در اقداماتی که در قطب علمی و کرسی پژوهشی انجام می شود به آرا، روش و منش استاد به شدت توجه می شود و باید هم توجه شود چرا که یافته های او به دلیل تمرکز در حوزه مولوی پژوهی اعضا را مجذوب و درگیر کرده است.

ضرورت پرداختن به استاد

دکتر میرباقری فرد رئیس کرسی مولوی پژوهی و ترویج زبان و ادبیات کشور، درباره ضرورت پرداختن به مفاخری همچون بدیع الزمان فروزانفر گفت: در ضرورت این موضوع تردیدی نیست چرا که وی از سرمایه های علمی و فرهنگی است که باید او را بشناسیم و به دیگران بشناسانیم و سپس از آن بهره ببریم. اما چگونگی تکریم مفاخر و نوع بزرگداشت مهم است.

وی توصیه کرد: دقت شود که به کار صوری و ارایه مفخره در قالب یک شخصیت نمایشگاهی اکتفا نشود. معرفی اقدام خوبی است اما خوب است که در این همایش ها بررسی شود این مفاخر چه الگوهایی داشتند و چه مسیر و راهی را طی کردند تا به این جایگاه رسیدند. باید به گونه ای اقدام شود که علاوه بر معرفی و شناساندن وی به جامعه علمی، فرهنگی و عامه مردم و حتی جهان، برای پرورش فروزانفرهای دیگری الگوسازی شود. باید دید مسیر زندگی این مفاخر و چه نظام و الگویی باعث پرورش چنین اشخاصی می شود.

مولوی پژوه ومدرس آثارمولانا با این توضیح در مورد بدیع الزمان فروزانفر گفت: یکی از از ویژگی هایی که باعث جهانی شدن وی شد تمرکز عمیق بر مولوی و پژوهش در آثارش بود به گونه ای که فروزانفر تنها فردی است که توانسته احادیث و آیات «مثنوی معنوی» را تمام یافته همچنین منبع و منشاء همه یِ داستان های مثنوی را نیز پیدا کند، از این رو ممکن نیست جایی سخنی از مولوی و تالیفات او گفته شود اما نقل قولی از استاد فروزانفر در میان نیاید.

محمد کیال، شمه ای از چگونگی ظهور و بروز استاد بدیع الزمان فروزانفر در دنیای ادبیات ارایه کرد و توضیح داد: مهم ترین ویژگی وی تمرکز و کار عمیق تحقیقی بود، به گونه ای که تنها زمان دید و بازدید با دوستان و آشنایان را عصر پنج شنبه می گذاشت و بقیه روزهای هفته، وقت خود را بر روی کارهای مطالعاتی و پژوهشی متمرکز میکرد، چرا که معتقد بود که فقط کار عمیق می تواند بین مطالب آن تسلسل لازم را بوجود بیاورد.

به نظر وی این ویژگی فروزانفر، جزو ویژگی هایِ نوابغ است که بر روی یک کار تمرکز عمیق داشته و ازپراکندگی و درگیری ذهن خودداری می کنند.

کیال گفت: دیوان شمس حدودا چهل هزار بیت دارد که خواندن آن به صورت ساده و روان یکی دو سال زمان می برد. استاد فروزانفر چهار نسخه را از ترکیه ، یک نسخه از کتابخانه شخصی «چستربی تی» از آمریکاییان مقیم انگلستان و هفت نسخه  دیگرنیز که متعلق به خود مصحح بوده یافت و این ۱۲ نسخه را با هم مقابله کرده و تصحیح انتقادی کرد طوری که این تصحیح ۱۰ سال طول کشیده و تا کنون تنها تصحیح انتقادی موجود درعالم نشر می باشد.

وی تاکید کرد:هنگامی که دانشجویان در دانشکده ادبیات و علوم انسانی از دکتر شفیعی کدکنی می‌پرسند: از این که به شما استاد می گویند چه حسی دارید؟ دکتر شفیعی کدکنی لبخندی زده و پاسخ می دهد: “می توانم بگویم واژه ی استاد، فقط نام یک نفر را برایم تداعی میکند و آن یک نفر شادروان استاد بدیع الزمان فروزانفر است”؛ همه کارها و آثار بدیع الزمان تحقیقی بود و نشانی از تقلید نداشت و این ویژگی مهم دیگر در کنار تمرکزعمیق در هنگام کار بود.

وی گفت: این از عجایب است که به هر چه مولوی پیوند داشت رد پای استاد فروزانفر و تصحیح آن مشاهده می شود، دیوان شمس را با ۱۲ نسخه تصحیحِ انتقادی و کتاب فیه مافیه یا مقالات مولوی را تصحیح کرد، احادیث و روایات و منابع داستان های «مثنوی معنوی» را جدا جدا پیدا و شرح منابع هر یک را نگاشت، معارف پدر مولوی که کتاب معارف بهاء ولد نام دارد و معارف محقق ترمزی که استاد مولوی بوده را یافته و تصحیح کرد، دفتراول مثنوی را به بهترین شیوه شرح کرد ولی متاسفانه بنا به سنت مالوف که: “هر که را اسرار حق آموختند/ مهر کردند و دهانش دوختند” اجل مهلتش نداد و چشم از این جهان خاکی فروبست اما کار ارزنده  ناتمام وی را استاد سید جعفر شهیدی، مترجم نهج البلاغه در پنج جلد دیگر ادامه داد.

برگزاری بزرگداشت استاد بدیع الزمان فروزانفر در ۱۵ اردیبهشت

سرپرست اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان جنوبی از برگزاری مراسم بزرگداشت استاد بدیع الزمان فروزانفر تحت عنوان “فرهنگ پژوهان” در ۱۵ و ۱۶ اردیبهشت ماه خبر داد.

محمود رمضانی بیان کرد: پس از دو سال محدودیت های کرونا مراسم بزرگداشت استاد بدیع الزمان فروزانفر به عنوان یک رویداد بزرگ فرهنگی استان، ۱۵ و ۱۶ اردیبهشت ماه، در زادگاه این فرهنگ پژوه، شهر بشرویه، و با حضور صاحب نظران، فرهیختگان، علاقه مندان و جمعی از شاگردان استاد و مولوی پژوهانی از برخی مناطق کشور برگزار می شود.

وی افزود: مهمانانی از استان های خراسان رضوی، خراسان شمالی، سمنان، کرمان، گلستان، یزد، شیراز، آذربایجان غربی و تهران در این مراسم حضور خواهند داشت، همچنین بیش از ۱۵ برنامه جانبی در کنار این مراسم برگزار می شود.