نیاز انسان به سرپناه و مأمن در سراگاه بلکه در سفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده ‌است. در ایران زمین، در گذشته بسیار دور آثار و مظاهری از این‌گونه بناها و استراحتگاه‌های بین راه دیده می‌شود که بسیاری از آنها را می‌توان از نظر شیوه ساختمانی از شاهکارهای معماری و هنری عصر خود به حساب آورد.

، احداث کاروانسرا در منطقه، سابقه‌ای بسیار طولانی داشته و ساخت آن در جاده‌های کاروانی به منظور استراحت و سرپناه، در ادوار مختلف به ویژه دوره اسلامی، از اهمیت خاصی برخوردار بوده‌ است. نمونه‌های بسیار زیبا و جالب توجه از معماری این‌گونه بناها که در پهنه سرزمین ایران از کرانه‌های رود ارس تا سواحل خلیج فارس به یادگار مانده، معرف ذوق هنری و مهارت معماران، بنایان و استادکارانی است که در دوره‌های تاریخی ناهمگون و با توجه به نیازهای گوناگون، باعلاقه فراوان در طریق تحول، تکامل، زیبائی و گسترش کاروانسراها کوشیده‌اند. خراسان جنوبی نیز سهمی از این تحول دارد.

کلمرد؛ کاروانسرای در دل کویر

کاروانسرای کلمرد، یکی از کاروانسراهای اعجاب‌انگیز استان است که فضای دل‌انگیز و آسمان صافش، هر گردشگری را به خود جذب می‌کند.

کاروانسرای کلمرد در مسیر جاده قدیم طبس به یزد قرار دارد. کاروانسرای کلمرد قدیم و جدید در کنار هم قرار دارند؛ کاروانسرای قدیمی بر اثر گذر زمان از بین رفته و تنها خرابه‌ای از آن به جای مانده، اما کاروانسرای جدید کاملا سالم، در کنار جاده‌ای که اکنون کم‌تردد است، شکوه و تنهایی خاصی دارد.

در دو سوی ورودی کاروانسرا در خارج بنا ایوانچه‌هایی وجود دارد که در هر طرف شش عدد از آنها موجود است و در پای سکوی هر کدام افساربندی ایجاد شده که جای بستن دهانه اسب و شتر کاروانیان بوده است.

آسمان صاف و عاری از هر گونه آلودگی بر بلندای این کاروانسرا باعث شده که فضای مناسبی برای رصد آسمان و ستارگان فراهم آید.

از جاذبه‌های طبیعت گردی و توریست گردی این منطقه می‌توان به ماسه‌زارهای کویر حلوان که برای کویرنوردی مناسب و همچنین ارتفاعات جعبه‌ای برای کوه‌نوردی و صخره‌نوردی اشاره کرد که در مجاورت کاروانسرا قرار دارند.

ارتفاع یکسان دور تا دور بنای این کاروانسرا، بادگیرها و ایوانچه‌های داخلی و خارجی، اجاق‌ها و بخاری‌های دیواری و پشت بام آجر فرش شده از ویژگی‌های خاص و منحصربفرد کاروانسرای کلمرد به شمار می‌آید.

این کاروانسرا اکنون با امکانات رفاهی به اقامتگاهی مناسب برای توریست های داخلی و خارجی تبدیل شده است.

بخاری‌های دیواری این بنا در برخی از ایوانچه‌های حیاط و هشتی ورودی در گوشه‌ها پیش‌بینی شده‌اند. پشت بام این کاروانسرا نیز به زیبایی آجر فرش شده که جلوه‌ای خاص به آن بخشیده است، تصریح کرد: کاروانسرای قدیمی که مخروبه شده دارای مساحت ۸۵۵ متر مربع و مساحت کاروانسرای جدیدتر ۳۱۸۴ متر مربع است.

این افزایش مساحت طی ۱۰۰ سال در این دو بنا که کاربری یکسانی داشته‌اند مبین این نکته است که این مسیر پر رفت و آمد شده بوده و احتیاج به وسعت و گنجایش بیشتر باعث افزایش سطح بنای جدیدتر شده است.

هم‌اکنون داخل این مکان، یک مرد چوپان به همراه زن و فرزندانش زندگی می‌کنند. فضای آرام و طبیعت دست نخورده کاروانسرای کلمرد باعث شده است که این منطقه به عنوان بکرترین کاروانسرا در کویر مرکزی ایران مورد توجه گردشگران و توریست‌ها قرار بگیرد.

کاروانسرایی دست نخورده در نگینان

روستای نیگنان یکی از روستاهای زیبای تاریخی در بخش مرکزی شهرستان بشرویه واقع شده که وجود آثار باستانی مانند کاروانسرا، مسجد دو ایوانه، کهن دژ و برج و بارو خندق و همچنین بافت قدیمی این روستا هر فرهنگ دوستی را به حیرت واداشته است.

روستای نیگنان یکی از روستاهای زیبای تاریخی در بخش مرکزی شهرستان بشرویه واقع شده که وجود آثار باستانی مانند کاروانسرا، مسجد دو ایوانه، کهن دژ و برج و بارو خندق و همچنین بافت قدیمی این روستا هر فرهنگ دوستی را به حیرت واداشته است.

زیباترین و چشم‌اندازترین بخش روستا، کاروانسرای آن است که قدمت آن طبق کتیبه سردر ورودی این کاروانسرا به دوره قاجاریه برمی­‌گردد و در سال ۱۳۸۶ به شماره ۲۰۵۶۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

این کاروانسرا که به صورت بنای مستطیل شکلی بنا شده دارای تختگاه‌های و ایوان‌هایی در طرفین درب ورودی در نمای بیرونی کاروانسراست.

درب وردوی که در وسط ضلع شرقی قرار گرفته است، دربی بزرگ، چوبی و دولته است که با میخ‌های زیبای قدیمی تزیین شده است و کتیبه سنگی در بالای درب خودنمایی می‌کند که بر روی آن تاریخ ساخت بنا(‌۱۳۱۴ ه.ق‌) و نام معمار بنا(استاد محمد معمار ولد مراد استاد باقر یزدی) ذکر شده است.

‌پس از ورود به کاروانسرا در دو طرف آن تختگاه‌هایی مشاهده می‌­شود، همچنان که گذر می­‌کنی تختگاه­‌های بزرگ و بلندتری در طرفین به چشم می‌­خورد که محل نشیمن “کاروانسالار ” بوده است.

‌بر روی هر یک از این تختگاه­‌ها اتاقی سرپوشیده با چند طاقچه قرار گرفته و طرف دیگر ‌راه پل‌ه­ای به سمت پشت بام کاروانسرا هدایت می­‌شود که احتمالاً برای باخبر شدن از ورود لحظه به لحظه مسافرین تازه وارد استفاده می‌­شده است.

آنچه که بر شکوه و جلال این بنای زیبا می‌افزاید، آجرچینی­‌های سقف گنبدی شکل است که در نوع خود شاهکاری بی­‌نظیر است.

زیباترین و چشم‌اندازترین بخش کاروانسرا، آجرچینی زیرگنبد موجود بر بالای هشتی ورودی آن است که با رنگ‌های قرمز و خاگستری تزیین شده و زیبایی­‌های معمارانه این بنا چشمان همه را خیره می­‌کند. نظیر این گره‌چینی در ایوان­‌های وسطی اضلاع شمال غربی و جنوب شرقی حیاط نیز به چشم می­‌خورد.

کاروانسرای نیگنان از نوع کاروانسراهای دو ایوانه است. یکی از این ایوان‌­ها محل پذیرایی از مسافرانی است که سرشناس و دارای شهرت بوده‌­اند.

ناودان­‌های سنگی از دیگر قسمت­‌های زیبا در کاروانسراست که برای هدایت آب باران به خارج بام که در قسمت اضلاع بیرونی شمالی‌، جنوبی و غربی ‌تعبیه شده است.

در ضلع شرقی حیاط و در هر یک از طرفین ایوان وردوی دو ایوان کوچکتر قرار دارند. در ضلع شمال شرقی و ضلع جنوبی غربی کاروانسرا نیز به صورت قرینه یک ایوان بزگتر در وسط و سه ایوان در هر یک از طرفین قرار دارد. این وضعیت در ضلع غربی نیز تکرار شده است.

باره بند یا به زبان امروزی اصطبل، در چهار گوشه کاروانسرا به صورت فضای سرپوشیده­ای تعبیه شده که محل بستن اسب‌­ها بوده است.

از نکات جالب این باره بند نوع آجرچینی گنبد کروی شکل آن است که با اشکال مربع و لوزی پوشیده شده و در انتهای به یک نورگیر مربع شکل خاتمه می­‌یابد. در این باره بندها یا همان اصطبل، تختگاهی با چهار ستون مجزا در وسط و هشت تختگاه دیگر در طرفین است.

‌نگاهی به کاروانسرای سرایان

کاروانسرای سرایان به همراه آب انبار، مسجد، حمام و بازار یک مجموعه تاریخی را تشکیل می‌دهند. کاروانسرای سرایان از بناهای دوره صفوی که به رباط شاه عباسی نیز معروف است.

سال‌های گذشته صدای زنگ شتران و حرکت آرام کاروانیان نوید بخش حیات و زندگی بود و از هر طرف که کاروانی وارد شهر می‌شد سر میدان آب انبار فاضل‌خانی قدیم و کوثر فعلی در می‌آورد و بارها و باراندازها پیاده می‌شد و مردم شهر از از کوچه و محله دور و بر کاروان جمع می‌شدند تا مایحتاج خود را خریداری نمایند.

بارانداز روبروی کاروانسرای شاه عباسی بین ایوان و مخزن بزرگترین آب انبار شهر قرار داشته و به دلیل فشار استاتیکی ناشی از بارهای مرده که به راهرو وارد می‌شد و باعث وارد آمدن آسیب گردیده بود توسط میراث فرهنگی جمع آوری گردیده است.

شترداران خود در کاروانسرا اقامت می‌کردند و چارپایانشان هم به شترخانه “اشترخو” منتقل می‌شدند. پا که بر پلکان ورودی کاروانسرا می‌گذاری و گوش‌ات را به تاریخ می‌سپاری صدای زنگ شتران و آواز دلنشین کاروانیان را از لابلای خشت و گل‌هایش می‌شنوی؛ حتی اگر خوب گوش فرا دهی صدای زنگ کاروان از دور قابل شنیدن است و صدای خسته و آرام زنگ شتر نشان از بار سنگینش می‌کند.

سردر ورودی بنا که در ضلع جنوبی آن واقع شده دارای طاق جناغی و تزئینات کاربندی است و پس از ورودی هشتی بنا قرار دارد که از طرفین به اتاق‌های فرعی و از مقابل به صحن منتهی می‌شود.

در اطراف صحن حجره‌های متعدد برای استراحت و اقامت کاروانیان ایجاد شده و دو ایوان بنا در دو ضلع شمالی جنوبی قرار دارند و قوس طاق آنها از نوع جناغی است.

در چهارگوشه صحن راهروهایی تعبیه شده که به بخش‌های واقع در پشت ایوان‌ها و حجره‌ها راه دارند. راهروی واقع در گوشه شمال غربی به فضای اصطبل منتهی می‌شود. جهت سهولت در بارگیری یا پایین گذاشتن بار حیوانات، کف صحن کاروانسرا از کف ایوان‌ها و حجره‌ها گودتر ساخته شده است.

این کاروانسرا از بناهای دوره صفوی است و به رباط شاه عباسی معروف است که در سال ۸۲ با شماره۸۷۳۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

در راستای حفظ، احیاء و مرمت آثار و ابنیه تاریخی مرمت کاروانسرای سرایان با حمایت‌های سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری از معرض آسیب مصون نگه داشته شده است. تا کنون مرمت قسمت‌های مختلف این بنای ارزشمند انجام شده است. این مرمت‌ها شامل آواربرداری داخلی، استحکام بخشی قسمت‌های آسیب دیده، سفیدکاری اتاق‌ها، آجرفرش اتاق‌ها، کف سازی ورودی، ساخت و نصب درب‌های چوبی، اجرای سیستم روشنایی و نورپردازی، بام سازی و اجرای آجر فرش پشت بام، کف سازی حیاط و … به انجام رسیده است.

راه‌اندازی موزه تجمیعی صنایع دستی و مردم‌شناسی در این مکان که فاز اول و دوم آن افتتاح شده و به زودی در صورت تخصیص اعتبارات مورد نیاز به عنوان موزه تجمیعی مورد استفاده قرار خواهد گرفت و همچنین احیا و کاربری زنده و بهره‌گیری از این بنا به عنوان ساختمان اداری نمایندگی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان از دیگر اقدامات صورت گرفته در مورد این بنای تاریخی ارزشمند است

کاروانسرای خان

کاروانسرای خان مربوط به دوره قاجاریه است و در مسیر جاده قبلی طبس به یزد قرار دارد. این اثر تاریخی شامل هشتی ورودی، حیاط، اصطبل و حجره هائی در اطراف حیاط شاه نشین و همچنین بادگیر است و تزئینات آجری و بادگیر بسیار زیبا و چشم نوازی دارد.

در مجاورت بنا فضاهای با ارزش دیگری مانند حوض انبار و قلعه مربوط به دوره صفوی قرار دارد.

تاکنون در خراسان جنوبی ۲۳ کاروانسرا در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است. کاروانسراها و رباط‌های برون شهری از جمله بناهای تاریخی فرهنگی محسوب می‌شوند که معمولا در مسیرهای کاروانی با اهداف مشخص و بیشتر توسط حاکمان یا بانیان خیراندیش ساخته و وقف شدند.