در دنیای امروز، صنعت گردشگری به عنوان یکی از صنایع پاک، اشتغال زا و پر در آمد برای کشورها محسوب شده که یکی از مهمترین شاخص‌های توسعه پایدار جوامع نیز قلمداد می شود.
استان خراسان جنوبی نیز به دلیل برخورداری از جذابیت‌های فرهنگی، تاریخی و طبیعت منحصر به فرد در سطح کشور در بخش گردشگری حرف‌های زیادی برای گفتن دارد و اکثر نقاط استان را مناطق بسیار دیدنی تشکیل می دهد که چشم هر بینند‌ه ای را خیره و گردشگران مشتاق و نکته سنج را به تحسین وا می دارد.
این استان کویری و زیبا با برخورداری از مردمی خونگرم و مهمان نواز و دارا بودن فرهنگ غنی و آداب و رسوم جذاب و متنوع مانند رقص چوب مردان و مراسم بام اندود، سوغات لذیذ مانند عناب، زرشک، زعفران و… صنایع دستی هنرمندانه مانند فرش، جاجیم، نمد، همه ساله پذیرای علاقه مندانی از سراسر جهان است.
امروز قصد داریم یکی از فرصت های این شهرستان که قلعه های تاریخی هستند برای مسافران و گردشگران معرفی کنیم.
قلعه‌ها نقطه عطفی در تاریخ سیاسی و امنیتی کشورها محسوب می‌شوند، به گونه‌ای که اگر تاریخ ایران باستان رابررسی کنیم متوجه می‌شویم به لحاظ وضعیت جغرافیایی فلات قاره ایران و شکل‌گیری تمدن‌های ایرانی در دشت‌های باز، ساخت قلعه و در امان ماندن از هجوم دشمنان از اهمیت زیادی برخوردار بود به شکلی که مهندسی ساخت قلعه‌ها از محرمانه‌ترین اطلاعات حکومتی دولت‌ها محسوب می‌شد.
وجود ۱۱۰ قلعه تاریخی در خراسان جنوبی
مدیرپایگاه قلعه های تاریخی خراسان جنوبی بیان کرد: در حال حاضر ۱۱۰ قلعه تاریخی در استان وجود دارد.
علیرضا نصرآبادی با بیان اینکه قدمت برخی از این قلعه ها به دوره ساسانی بر می گردد، گفت: همچنین برخی از قلاع که در بالای کوه ها قرارر دارد، در دوران اسماعیلیه مورد استفاده قرار گرفته اند.
وی با اشاره به وضعیت قلعه ها بیان کرد: برخی از قلاع مانند قلعه کوه قاین که در بالای کوه قرار دارند بر اثر حوادث طبیعی تخریب شده اند.
مدیرپایگاه قلعه های تاریخی خراسان جنوبی ادامه داد: طی سال های اخیر عملیات بازسازی و مرمت دربسیاری از قلعه ها انجام شده تا مکان های زیبایی برای حضور گردشگران فراهم شود.
قلعه فورگ
قلعه فورگ ارگی در روستای فورگ از توابع شهرستان درمیان در استان خراسان جنوبی است. این قلعه در ۵ کیلومتری درمیان و در شرق شهر بیرجند قرار دارد.
قلعه‌های این استان در دوره‌های مختلف احداث شده‌اند. وجود مناطق کوهستانی زیاد باعث شده که پای فرقه اسماعیلیه به این منطقه باز شود و برای دفاع از خود، قلعه‌های مرتفع و مستحکمی در اکثر مناطق این شهرستان و سایر شهرهای جنوبی خراسان ساخته و باقی بگذارند.
از نظر پیشینه تاریخی محوطه، ساخت قلعه فورگ در زمان نادرشاه افشار به وسیله میرزا بقاخان حاکم منطقه شروع شده و پس از وی پسرش میرزا رفیع خان ساختمان قلعه را به اتمام رسانده است. در زمان حکومت شوکت الملک به دستور وی سپاهیانش به قلعه هجوم برده، حاکم آن را دستگیر کرده و قلعه را فتح می‌کند. تاریخ ساخت این قلعه در کتاب “دیوان لامع”، نوشته محمد رفیع بن عبدالکریم در میانی، سال ۱۱۶۰ ه.ق. ذکر شده است.
مولف کتاب عین الوتابع، قلعه را این گونه توصیف کرده است؛ “قلعه فورگ در روی کوهی است که از آجر پخته، دیوار و باروج آن را به طور محکم ساخته‌اند و پایه آن را سنگ چین کرده‌اند و دو شیر در اطراف خود داشته با دو خاکریز که قطر هر یک پنج در پنج است”.
قلعه فورگ بعد از قلعه الموت مهمترین مقر حضور اسماعیلیان به حساب می‌آمده و در این محل فداییان مطلق را تحت تعلیم و آموزش‌های مخصوص قرار می‌دادند.
قلعه کوه قاین
در ۳ کیلومتری جنوب شهر قاین در ارتفاع حدود ۲۴۶ متری از سطح دریا دشت بر فراز کوهی بلند و صعب العبور قلعه ای بزرگ قرار گرفته که از آن با نام‌های قلعه کوه، قلعه حسین قاینی یا قلعه ناصرالدین محتشم یاد می‌شود.
این قلعه از سمت شمال و غرب مشرف به دشت قاین و از جنوب و شرق به ارتفاعات ابوذر محدود شده است. علت نامگذاری این ارتفاعات به نام ابوذر وجود مقبره‌ای به نام بوذرجمهر قاینی است که در سمت شمال شرقی قلعه کوه قرار دارد.
مسیر دسترسی به قلعه از دره‌ای که از غرب آن می‌گذرد و به ورودی قلعه که در سمت جنوب شرق قرار دارد منتهی می‌شود. امروزه برای دسترسی آسانتر گردشگران و بازدید کنندگان قلعه پله‌هایی در قسمت‌هایی از مسیر ساخته شده است.
کوهی که قلعه بر روی آن احداث شده شیبدار و سنگی است. این قلعه پلان و نفشه مشخصی ندارد و هماهنگ با عوارض طبیعی کوهی که بر روی آن واقع شده ساخته شده است.
قلعه کوه حدود ۳۰۰ متر طول دارد و عمده مصالح به کار رفته در آن سنگ و ملات ساروج است.
قلعه اسماعیلیان
در زمان سلجوقیان، اسماعیلیان بر طبس استیلا یافتند و قلعه‌های محکمی در کوه‌های آن ساختند. قلعه‌ی اسماعیلیان طبس که یکی از قلعه‌های معروف این فرقه است، بر فراز کوهی ایجاد شده که در مجاورت آن روستای خراوان پایین قرار دارد. از فراز قلعه به هر طرف که چشم بدوزیم، کوهستان است و افق بازی وجود ندارد و تنها می‌توان روستاهای خراوان بالا و پایین را مشاهده کرد. درون قلعه چهار آب‌انبار وجود دارند که سالم‌ترین آنها در بالاترین سطح کوه قرار دارد و تنها پوشش گنبدی آن در وسط بنا از بین رفته است.
قلعه دختر
از جمله قدیمی‌ترین آثار بشرویه قلعه‌ای است که در دوازده کیلومتری غرب بشرویه در مجاورت آسیاب آبی معروف به آسیاب دهنه، بالای کوهی به ارتفاع ۴۰۰ متر از سطح زمین واقع شده و به نام قلعه دختر معروف است. این قلعه بالای قله‌ای مخروطی‌شکل قرار گرفته و از سه طرف مشرف به پرتگاه است که تقریبا غیر قابل عبور بوده و فقط از سمت جنوبی به آن، راه عبور سختی وجود دارد.
در خصوص سابقه‌ی تاریخی این قلعه می‌توان گفت که قلعه‌ی مزبور در زمره سلسله قلاعی است که به همین نام از دوران ساسانی باقی مانده‌اند و نمونه‌هایی از آن در دیگر شهرهای ایران همچون قلعه دختر فیروزآباد، قلعه دختر بین مشهد و تربت حیدریه، قلعه دختر بجستان و قلعه دختر شوشتر است. به گونه‌ای نوعی از بناهای متعدد دیگر است که در نقاط مختلف ایران، آذربایجان، هندوستان و لبنان وجود دارند و همگی از نظر ساخت بالای بلندی‌ها و نقاط صعب‌العبور قرار دارند. اغلب این بناها شیوه‌ی معماری مربوط به قبل از اسلام و خصوصا عهد ساسانی را دارا بوده و بیشتر جنبه‌ی مقدس و دفاعی داشته‌اند. گفته می‌شود که این قلعه در دوران نفوذ اسماعیلیان مورد استفاده آنان بوده باشد.
قلعه بیرجند
قلعه‌ی بیرجند که با نام‌های قلعه‌ی ته‌ده و پایین‌شهر نیز شناخته می‌شود، بزرگترین و قدیمی‌ترین بنای تاریخی بیرجند به شمار می‌رود. این قلعه که از جمله نقاط گردشگری بیرجند و استان خراسان جنوبی است، بر فراز بلندترین نقطه غربی تپه ماهورهای شهر بیرجند قرار دارد. این قلعه با وسعتی بالغ بر ۳۰۰۰ مترمربع در دوره صفویه ساخته شده و در واقع هسته‌ی اولیه شهر بیرجند محسوب می‌شود. البته برخی نیز بنای این قلعه را به پیش از آن دوره نسبت می‌دهند.
قلعه بیرجند از خشت و گل و چینه ساخته شده و از دوره صفویه تا قاجاریه مردم این شهر را در مقابل تهاجم دشمنان به ویژه ترکمن‌ها و ازبک‌ها محافظت می‌کرده است. قلعه‌ی بیرجند در دوره‌ی قاجاریه به طور کامل بازسازی و مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به شواهد موجود به وسیله نقب‌های زیرزمینی به نقاط مهم شهر مثل ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی و قنات قصبه مرتبط بوده است. همچنین این قلعه داراى دو در ورودى است که یکى از آنها در ضلع شمالى و دیگرى در ضلع غربى قرار دارد.
قلعه رستم خوسف
قلعه‌ی رستم در جنوب شرقی شهر خوسف و در غرب روستای کوچکی به نام گنج، برفراز تپه‌ای رفیع که بر جلگه‌ی خوسف و دشت ماژان مشرف است، قرار دارد. چون قلعه در محلی واقع شده که دسترسی به آن آسان نبوده، لذا آسیب کمتری متوجه برخی از فضاهای آن شده است.
داخل قلعه، شش تالار وجود دارد که با طاق‌های جناغی پوشش یافته‌اند. اگر چه ورودی این تالارها به دلیل انباشت خاک و آوار مسدود شده است، ولی تالارها نسبتاً سالم مانده‌اند. در مرکز قلعه چاهی وجود دارد که عمق آن حدود هفت‌متر است و در جبهه‌ی جنوبی قلعه آب‌انباری قرار دارد که از سنگ و ملات ساروج ساخته شده است. در جبهه‌ی شمال شرقی قلعه پنج برج دیده‌بانی وجود داشته که قابل تشخیص است. در محوطه این قلعه قطعات سفال‌های لعابداری با رنگ‌های فیروزه‌ای و ساده وجود دارند که به ادوار پیش و پس از اسلام مربوط می‌شوند. آثار به جا مانده در قلعه‌ی رستم به پیش از اسلام باز می‌گردد، ولی در دوره‌های بعد از اسلام، بخصوص در زمانی که فرقه‌ی اسماعیلیه بر این منطقه سلطه داشتند، آن را بازسازی کرده‌اند.
قلعه دختر شوسف
این قلعه در حدود ۵ کیلومتری غرب شوسف و در میان کوه‌های نسبتا بلند بر فراز کوهی به ارتفاع ۲۲۰۰ متر واقع شده است. این قلعه از لحاظ موقعیت، صعب‌العبورترین قلعه شهرستان نهبندان است. در دره‌های واقع در دو طرف این کوه جویباری روان است که در گذشته آب مورد نیاز اهالی قلعه را تامین می‌کرده است. مصالح استفاده شده در این قلعه بیشتر سنگ و مقداری هم آجر با ابعاد ۳۰ در ۳۰ بوده است. قطعات سفالی یافت شده در این قلعه مربوط به ۲ دوره است. نوع اول سفال‌ها شباهت زیادی به سفال‌های دوران تاریخی قلعه نهبندان دارد و نوع دوم مربوط به دوران اسلامی است. به طور کلی بررسی آثار سفالی قلعه بیانگر احداث آن در دوران ساسانی و استفاده از آن در دوران اسلامی، به ویژه اسماعیلیه هستند.
