سیل ناگهانی یا سیل برق‌آسا [۱]سیلاب کوتاه مدتی است که به‌طور ناگهانی درون یک دره خشک جریان یابد. اینگونه سیل‌ها مخصوص مناطق خشک و کم‌بارانی است که رگبار شدید و کم‌دوامی در آن ببارد.
افزایش فراوانی وقوع سیلاب در سالهای اخیر باعث شده که این پدیده طبیعی در کشور ما در بعضی از مواقع به یک پدیده مصنوعی تبدیل شده که ناشی از دخالتهای نابجا و مدیریتهای نادرست انسان در حوزه های آبخیز می باشد.
ایران کشوری بزرگ با شرایط ژئوفیزیکی و اقلیمی متنوع است که هم تحت تأثیر الگوهای بزرگ گردش جوی و هم تأثیرات محلی است. تراکم شبکه ایستگاه های بارندگی ایران برای تخمین بارندگی در مناطق اندازه گیری نشده کافی نیست[۱]
سیل های ناگهانی در ایران ارتباط تنگاتنگی با تغییرات آب و هوایی دارد. تحقیقات نشان می دهد که ایران با افزایش بارندگی های شدید و افزایش دما مواجه بوده است که می تواند در فراوانی و شدت سیلاب ها نقش داشته باشد[۲] تحقیقات نشان می دهد که تغییرات جوی غیرعادی، مانند شیب فشار تشدید شده و جریان های غربی قوی تر، که به الگوهای آب و هوایی شدید و سیل ناگهانی در منطقه کمک می کند[۳]
آمارهای سـیل در ایـران نـشاندهنـده وقـوع فزاینده این پدیده در طی ۴ دهه اخیر بوده اند، به طوری که در دهه ۳۰، ۱۹۱ مورد سیل، در دهه ۴۰ ، ۲۵۱ مـورد، در دهـه ۵۰ ، ۴۴۰ مــورد و در دهــه ۶۰، ۱۰۰۸ مــورد ســیل روی داده اســت کــه، در مجموع، به ۱۲۵۰/۵ میلیارد ریال آسـیب اقتـصادی منجـر گردیـده است[۴]
افزایش بزرگی سیل و شدت خشکسالی را می توان تا حدی به تغییرات کاربری اراضی، روند منفی بارندگی سالانه، روند افزایش حداکثری بارندگی و سیاست های نامناسب مدیریت منابع آب نسبت داد[۵]
در سالهای اخیر، تعداد مطالعات تغییرات اقلیمی در ایران به سرعت در حال رشد بوده است. نگاهی به تغییرات شاخص های دما از جمله دمای حداکثر و حداقل گرمایش آب و هوای کشور را در نیم قرن اخیر نشان می دهد. روند افزایشی برای حداکثر و حداقل دما در کل کشور به جز برخی مناطق کوچک مشاهده می شود[۵]
پدیده سیل در شرایط فعلی ایران ،بیش از آن که ناشی از وقوع بارش های شدید باشد، ناشی از بهم خوردن تعادل طبیعی و شرایط جغرافیایی منطقه است که دخالت بشری این عدم تعادل را تشدید کرده است[۶]
اقلیم و شرایط جوی استان خراسان جنوبی:
اقلیم میانگین بارندگی سالانه استان خراسان جنوبی، ۱۳۴ میلیمتر و میانگین دمای سالانه، ۱۷٫۵ درجه سلسیوس است. ۹۵ درصد وسعت این استان را عرصه‌های طبیعی در بر می‌گیرد که از این میزان، ۲۲٫۷ درصد بیابانی، ۶۳٫۳ درصد مراتع بیابانی، ۷٫۲ درصد مراتع خوب و متوسط و ۶٫۸ درصد جنگلی است. باد، باران، خشکسالی و سیل از پدیده های اقلیمی است که در فرهنگ مردمان این سرزمین ریشه کرده و باورهایی نسبت به این پدیده ها شکل گرفته است که پیش بینی های اقلیمی در ارتباط با باران، برف، باد و رسومی برای پایان پذیرفتن خشکسالی و جلوگیری از وقوع سیل در پندارهای مردم بوجود آمده است[۷]
بررسی مناطق روستایی و بهره گیری از دانش بومی خراسان جنوبی نشان داد که اجتماعات بومی با تنوع معیشتی ، سال هاست با شوک های اقلیمی سازگار شده اند و در برابر گسترش مخاطرات ناشی از آنها مقاومت نموده اند[۸]
به جهت آسیب پذیر بودن ساکنان و ضعف زیرساختهای کالبدی و اقتصادی، ساکنان این مناطق در معرض آسیب و مصیبت بیشتری قرار دارند. مهمترین مخاطرات این نواحی عبارت است از: زلزله، خشکسالی، طوفان گرد و غباری ،ریز گردها و سیل است. با توجه به وجود مخاطرات طبیعی در مناطق بحرانی ذکر شده این استان، این مناطق نیازمند مدیریت فعال و فعالیت سازگار، برنامه پایش آموزش و طرح مشارکت برای بهسازی اماکن به منظور پیشگری از آثار وخیم بحرانهای احتمالیِ قریب به یقین فوق الذکراست[۹] با وجود باران اندک و حدوداً ۲۷۲ میلیمتری، بیرجند از نظر میزان خطرهای ناشی از سیل، سومین شهر سیلخیز ایران معرفی شده است (استانداری خراسان جنوبی ۱۳۹۱) با وجود این، تاکنون تحقیق مفصل و اختصاصی درباره سیل و پهنه بندی خطرهای ناشی از آن در این شهر به انجام نرسیده است. تحقیق صابری فر وهمکاران (۱۳۹۸) نشان داد تقریباً تمام وسعت شهر بیرجند در معرض خطر سیلاب قرار دارد[۱۰] بررسی الگوهای بارشی استان در تحقیق غیور و همکاران (۲۰۱۳) جهت برنامه ریزی و آمادگی در شرایط سیلاب انجام شده است[۱۱]
گزارش سیلاب استان خراسان جنوبی در دو ماهه اول سال۱۴۰۳
بارش‌های بهاری از هفته سوم فروردین امسال اغلب مناطق استان خراسان جنوبی را متاثر کرد و بعد از کم بارشی زمستان و پاییز پارسال باعث خوشحالی مردم به ویژه کشاورزان این دیار کویری شد.
بر اساس گزارش‌های رسمی و رصدهای علمی در کنار تغییر اقلیم، نوع بارندگی در کشور تغییر کرده و بارش‌ها مقطعی و سیل آسا شده است از همین رو بارندگی شدید در بازه زمانی نه چندان زیاد و با توجه به نفوذ ناپذیری خاک که از اثرات خشکسالی است، باعث جاری شدن روان آب و سیلاب میشود.
شرایطی که بارها در استان‌های مختلف کشور از جمله خراسان جنوبی شاهد آن بوده‌ایم ، به رغم خوشحالی از نزول رحمت الهی ، به دلیل آسیب پذیری برخی زیرساختهای شهری و روستایی، جاری شدن سیل خسارت به بار آورد. فعالیت سامانه بارشی علی رغم صدور هشدار نارنجی در ۲۴ فروردین ماه ، پنج عضو یک خانواده که با خودرو سواری قصد عبور از رودخانه محلی حوالی بخش درح نزدیک روستای مرزی تیغناب سربیشه را داشتند، جان خود را از دست دادند. در شهرستان زیرکوه نیز وقوع بارندگی در ۶۰ سال گذشته بی سابقه بوده است و ۶۴ میلیمتر باران در این شهرستان ثبت شد.
ضمن اینکه شهرستان‌های زیرکوه، بشرویه، سرایان و طبس درگیر سیلاب شدند ،در زیرکوه منجر به شکسته شدن ۲ بند خاکی شد.
نگاهی به مطالعات اخیر پژوهشکده سوانح طبیعی کشور:
طبق مطالعات انجام شده پژوهشکده سوانح طبیعی چالش های ارائه شده توسط شرکت آب منطقه ای در این خصوص ، نیاز به آموزش و ارتقای سطح باور پذیری مردم در بارندگی های برق آسای بهار و تابستان، تاکید به بیمه سیل و بازنگری نظام نامه سیل عنوان شده است.
طبق گفته دکتر طالبی رییس انجمن آبخیزداری ایران و عضو هیات علمی دانشگاه یزد در کنفرانس “تغییر اقلیم و سیلاب” در خردادماه جاری در سیل اخیر چابهار در استان سیستان و بلوچستان ،۷ میلیارد آب ناشی از نزولات جوی وارد آب دریا شد . این در حالی است پروژه انتقال آب از دریای عمان به اصفهان با حجم آب ۴میلیارد و با هزینه های گزافی در حال انجام است که این هدر رفت، چالشی جدی در مدیریت جامع آب کشور می باشد.
از طرفی خطر تهدید کننده افزایش دمای ناشی از تغییر اقلیم که خروجی مدل ها آن را تایید میکند، نشان می دهد علی رغم بارندگی ، به ازای هر ۱ درجه سانتی گراد افزایش دما ، به میزان ۲۵ درصد تبخیر و تعرق رخ میدهد.
طبق تحقیقی که دکتر طالبی و همکاران اخیرا در سمیرم انجام دادند ، نشان داده شد از ۳۰۰ میلی لیتر بارندگی ،۲۰۰ میلی لیتر آن تبخیر می شود و تنها ۲۲ درصد آن به آب های زیرزمینی می رسد.ضمن اینکه تغییرات اقلیمی ۳۰درصد میزان رواناب را افزایش می دهد.تجربه کشور افغانستان با اقلیمی نسبتا مشابه با این استان نشان داد در دولت قبل این کشور ، توصیه به جنگل کاری و افزایش پوشش گیاهی کمک شایانی به کاهش اثرات منفی تغییر اقلیم نمود و ۶.۵% از میزان رواناب کاست. تجارب کشور چین که در موضوع جنگل زایی با طرح های ۲۰ساله پیشتاز در دنیاست، اثربخشی این موضوع را تایید میکند.
لازم به ذکر است نقش مشارکت مردمی در انجام طرح های مدیریت سیلاب بسیار اثرگذار می باشد.تجربیات استفاده از مردم و همکاری شان در بلوچستان با ایجاد سد و استفاده از رسوبات غنی جهت ایجاد نخلستان یکی از این تجربیات باارزش بود.
نتیجه:
ترکیبی از عوامل اجتماعی-اقتصادی و بارش نقش مهمی در تشدید خطرات سیل ناگهانی ایفا میکند و بر نیاز به استراتژی‌های مدیریت خطر مؤثر، نقشه‌برداری خطر و اقدامات کاهشی برای محافظت از مناطق آسیب‌پذیر در برابر تهدیدات فزاینده ناشی از سیل‌های ناگهانی در چشم‌انداز آب و هوایی در حال تغییر تاکید میشود.استفاده از جوامع محلی و نمایندگان شان در کارگروه های نخصصی ، مدیریت سیلاب بجای مقابله با سیلاب ، اجرای دقیق آمایش سرزمین ، وجود مدیریت واحد ، تخصیص اعتبارات و تخصیص صحیح، ایجاد تاب آوری تغییر اقلیم با رویکرد هماهنگ آب ، غذا و انرژی می تواند نقش مهمی در کاهش آسیب، آمادگی ، پاسخ و بازیابی سیل ناشی از تغییر اقلیم ایفا نماید.
راهبرد و سازگاری اقتصادی و اجتماعی هنگام سیل در استان خراسان جنوبی، مشارکت محلی و بسیج محلی ، جابجایی خانوار و کمک از ارگان های امدادرسانی چون جهادکشاورزی و کمیته امداد جهت اخذ وام بوده است.در حالیکه استراتژی سازگاری زیستی مناسب می تواند احداث بندسارهای جدید،مکان یابی مناسب و علمی بندسارها، ایجاد سازه مناسب جهت انتقال آب به زمین های کشاورزی ،جهت یابی مناسب و احیای زراعت و باغبانی سیلابی باشد. با توجه به افزایش نزولات جوی ناشی از تغییرات اقلیمی در سال جاری و خسارات اقتصادی و مالی و از دست رفتن حجم عظیمی از نزولات جوی از مرزهای کشور ، نیاز مبرم به هماهنگی بین بخشی جهت مدیریت سیلاب، استفاده از پتانسیل خوب مراکز پژوهشی و دانشگاهی استان ، افزایش اعتبارات و آموزش عمومی، استفاده از درس آموخته های سیل های با اقلیم مشابه و تاکید و همکاری دستگاه های ذیربط جهت استفاده از بیمه سیل می باشد.
- Modarres, R. and A. Sarhadi, Statistically-based regionalization of rainfall climates of Iran. Global and Planetary Change, 2011. ۷۵(۱-۲): p. 67-75.
- Rashidian, L., Study of the process of climate change according to data simulation using lars-wg software during 2010-2030: case study of Semnan province. International Journal of Marine and Environmental Sciences, 2017. ۱۱(۹): p. 848-851.
- Zittis, G., et al., Climate change and weather extremes in the Eastern Mediterranean and Middle East. Reviews of geophysics, 2022. ۶۰(۳): p. e2021RG000762.
- اردلان, ع., et al., سامانه هشدار اولیه سیل برق‌آسای استان گلستان: ارائه الگوی ستاد حوادث روستا. پایش, ۲۰۰۹. ۸(۲): p. 147-154.
- Modarres, R., A. Sarhadi, and D.H. Burn, Changes of extreme drought and flood events in Iran. Global and Planetary Change, 2016. ۱۴۴: p. 67-81.
- عبدی, et al., تعیین تغییرات سیل‌خیزی ناشی از دوره‌های خشکسالی در حوزه آبخیز دهک استان خراسان‌جنوبی. مدل سازی و مدیریت آب و خاک, ۲۰۲۳. ۳(۱): p. 149-164.
- اسمعیل‌نژاد and امینی, جایگاه اقلیم عامیانه در فرهنگ مردم خراسان جنوبی. مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان, ۲۰۰۷. ۵(۲): p. 21-34.
- نژاد, ا. and پودینه, ارزیابی سازگاری با تغییرات اقلیمی در مناطق روستایی جنوب خراسان جنوبی. مخاطرات محیط طبیعی, ۲۰۱۷. ۶(۱۱): p. 85-100.
- نژاد, ا., et al., همدیدنگری و پهنه‌بندی فضایی مخاطرات طبیعی (مطالعۀ موردی: استان خراسان جنوبی). جغرافیای طبیعی, ۲۰۱۹. ۱۲(۴۴): p. 99-118.
- فر, ص., et al., پهنه بندی خطر سیل در شهر بیرجند. مجله علمی, ۲۰۱۹. ۱۱(۱): p. 159-178.
- غیور, et al., بررسی رابطه بارش‌های سنگین با الگوهای گردشی جو بالا (مطالعه موردی: استان خراسان جنوبی). مخاطرات محیط طبیعی, ۲۰۱۳. ۱(۲): p. 11-27.
[۱] .Flash flood
راضیه بخشی گیو
دانشجوی دکتری سلامت در بلایا و فوریت ها
دانشگاه علوم پزشکی بیرجند
دیدگاه ها برای این نوشته بسته شده است.