اگر در شهر بیرجند، اطراف خیابان منتظری یا مطهری آدرس مدرسه شوکتیه یا حسینیه امام رضا (ع) را بپرسیم، نشانی در همان نزدیکی می‌دهد که ما را به یکی از قدیمی‌ترین مدارس نوین ایران زمین هدایت می‌کند.
مدرسه‌ای که به گفته بسیاری از پژوهشگران و صاحب نظران بعد از دارالفنون در تهران و مدرسه رشدیه تبریز سومین مدرسه به سبک جدید در کشور است.
آوای قرآن در قدیمی‌ترین مدرسه بیرجند
مدرسه‌ای که این روزها مکانی برای آن دسته از نوجوانان شده که قصد حفظ قرآن داشته و به صورت شبانه روزی در آنجا اسکان دارند.
اما در ایام نوروز درب این مدرسه بسیار زیبا و با شکوه و قدیمی به روی گردشگران باز است و می‌توانند از معماری این مدرسه و موزه وقف واقع شده در آن بازدید کنند. موزه‌ای که در آن وقف نامه‌های قدیمی، کالاهای وقف شده برای این مکان و نام و عکس واقفان قدیمی را در آنجا می‌توان دید.
پیشنهاد می‌کنیم دیدن این مدرسه با شکوه و جذاب و موزه وقف را در روزهای باقی مانده از تعطیلات را از دست ندهید.
اما دیدن این مدرسه، آغاز یک سفر به اعماق تاریخ علم و فرهنگ و تمدن شهر بیرجند است و در ادامه همین مدرسه شوکتیه در بافت قدیمی شهر بیرجند و با طی کردن سنگفرش‌هایی که ما را به دیگر اماکن تاریخی در بافت سنتی شهر هدایت می‌کند به زیبایی‌های دیگری چون بنای خواجه خضر و خانه مرحوم آیت الله هادوی می‌رسیم.
مراسم هفت منبر در بنای خواجه خضر
بنا برآنچه در معرفی بنای خواجه در ورودی آن نوشته شده است، این بنا یکی از اماکنی است که در شب تاسوعا مراسم مشهور هفت منبر در آنجا برگزار می‌شود. مراسمی که در شبی معین افرادی که حاجتی دارند در هفت نقطه شهر با روشن کردن شمع در مسیر رهگذران از خداوند طلب حاجت می‌کردند.
به دلیل اینکه در زمان ساخت این بنا اطراف آن آرامگاه بوده ارزش فراوانی جهت ادای نماز میت و مراسم تدفین برای اهالی در بافت شهری داشته است و آنچه درباره پیشینه این بنا می‌توان به آن استناد کرد آن است که بنای مزبور دارای دو بانی به نام‌های خواجوی و منصف بوده است و زمان ساخت آن به دوره قاجاریه بر می‌گردد.
زیبایی معماری ایرانی در خانه‌های تاریخی بیرجند
بعد از خانه مرحوم هادوی و بنای خواجه خضر و طی کردن مسیری بسیار کوتاه به خانه پردلی می‌رسیم که این روزها تبدیل به یک موزه بسیار با ارزش از ابزار و کالاهای قدیمی شده که در مردم شناسی و شناخت آداب و رسوم مردم شهر بیرجند و خراسان‌جنوبی بسیار ارزشمند است.
خانه‌ای با جلوه‌های بصری بسیار زیبا و ارزشمند که معماری‌اش چشم هر بیننده‌ای را نوازش می‌دهد. در این بنا عناصری همچون سر در ورودی، هشتی، دالان، حیاط مرکزی، ایوان ستون‌دار، و اتاق‌های اطراف حیاط ساختار معماری بنا را شکل داده‌اند.
گفتنی است کارشناسان و صاحب نظران قدمت این خانه زیبای قدیمی را به دوره قاجاریه نسبت می‌دهند.
بعد از خانه پردلی و گذشت از یک مسیر سنگفرش شده در بافت قدیمی شهر بیرجند به دو خانه قدمی به نام خانه بی بی مرادی (موزه حیات طبیعی) و خانه مشهور به خانه فروتنی می‌رسیم که تبدیل به موزه عروسک‌ها شده است.
عروسک‌های روستای تاجمیر در خانه فروتنی
معماری خانه فروتنی و بی بی مرادی نیز مانند خانه پردلی بسیار زیبا و جذاب است و قدمت آن نیز به دوره قاجار برمی‌گردد. در خانه فروتنی عروسک‌های بسیار زیبای ساخته شده توسط اهالی روستای تاجمر و همچنین عروسک اقوام ایرانی به نمایش گذاشته شده است.
در خانه طبقه بالای خانه فروتنی نیز دو اتاق بسیار بزرگ به نام مهمان خانه وجود دارد نوع فرش و بالشت‌های چیده شده در آن به سبک مردمان قدیم بیرجند است.
در اطراف خانه پردلی و دو خانه قدیمی بی بی مرادی و فروتنی می‌توان نشانی از آب انبارهای قدیمی بیرجند چون آب انبار محسنی نیز پیدا کرد که در ایام نوروز برای بازدید گردشگران و مسافران نوروزی باز است.
مسجد چهار درخت، نماد فرهنگ دینی مردم بیرجند
و اما یکی از قدیمی‌ترین و باشکوه‌ترین بناهایی که در بافت قدیمی بیرجند قرار دارد، مسجد چهار درخت است، مسجدی که هم اکنون نیز مردم برای اقامه نماز و بسیاری از آداب و رسوم مذهبی از آن استفاده می‌کنند.
این مسجد در حقیقت نمادی از ذوق و سلیقه و هنر اصیل ایرانی است. این مسجد دارای دو درب ورودی است که یک درب از محل میدان به صحن مسجد راه دارد و ورودی دوم که در ضلع جنوب مسجد قرار گرفته مستقیماً به شبستان ستون‌دار منتهی می‌شود.
ورودی اول دارای تزئینات آجرکاری بوده و ساخت آن مربوط به اواخر دوره قاجار یا اوایل دوره پهلوی است، ولی ورودی دوم که مستقیماً به شبستان می‌رسد دارای طاق جناغی و تزئینات رسمی بندی است و به زمان ساخت خود مسجد بر می‌شود. ساخت این بنا مربوط به دوره صفویه است.
این بنا دارای دو محراب است که یکی از این محراب‌ها به دلیل احترام گذاشتن به قبله اول مسلمین در مسیر بیت
المقدس قرار گرفته است. طبق کتیبه موجود در مسجد، این بنا در سال ۱۳۴۹ قمری مرمت شده و می‌توان گفت این اثر مربوط به اواخر دوره صفویه است.
بافت قدیمی شهر بیرجند به تنهایی یکی از جاذبه‌های گردشگری شهر بیرجند است که به ویژه در ایام نوروز گردشگران بسیاری را به سمت خود جلب می‌کند و میراث فرهنگی خراسان جنوبی نیز با مرمت بسیاری از بناهای موجود در آن زحمت بسیاری در حفظ و حراست از آن کشیده است.
جذابیت بافت قدیمی بیرجند برای مسافران نوروزی
حسین علی فولادی رئیس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بیرجند اظهار کرد: بافت تاریخی شهر بیرجند یکی از نقاطی است که توجه گردشگران و مسافران نوروزی را به سمت خود جلب کرده است.
وی بیان کرد: بافت تاریخی شهر بیرجند به همراه باغ اکبریه و ارگ کلاه فرنگی از نقاط پربازدید مسافران و گردشگران در ایام تعطیلات نوروز بوده است که جاذبه‌هایی چون خانه‌های قدیمی و تاریخی به همراه مدرسه شوکتیه و آب انبارها همواره مورد توجه بازدید کنندگان بوده است.
رئیس میراث فرهنگی بیرجند یادآور شد: معرفی هر چه بیشتر این بنا توسط اهالی رسانه و مطبوعاتی باعث می‌شود که سابقه فرهنگ، علم و تمدن در خراسان جنوبی بیش از گذشته بر سر زبان‌ها بیفتند.
