باغ‌های تاریخی خراسان جنوبی نمادی از ذوق و نبوغ ایرانی در دل کویر بوده که با شکوه سبز بر خشکسالی‌های چندین ساله این منطقه فایق آمده و در همه فصول سال به ویژه نوروز پذیرای بسیاری از گردشگران و مسافران نوروزی است.
باغ‌های ایرانی که اغلب آنها عمارت نیز دارند و به تعداد زیاد در داخل شهر بیرجند و روستاهای اطراف پراکنده هستند، روزگاران دور محل سکونت و مامن امرای محلی و اعیان بوده‌اند که به واسطه معماری اصیل و وجوه تاریخی آن در فهرست میراث ملی ثبت شده و محل بازدید عموم مردم است.
باغ ایرانی با تاریخ پیدایش قنات پیوند دارد لذا طراحی و ساخت این باغ‌ها در منطقه کویری و کم‌آب نشانگر نبوغ استعداد و خلاقیت ایرانیان است که توانسته‌اند با تلاش و قناعت، قطعه‌ای از بهشت را در کویر پدید آورند تا به نماد سرسبزی در همه دوران‌ها تبدیل شود.
به عقیده کارشناسان این باغ‌ها نشانه‌ای از نبوغ مهندسی و هنر معماران ایرانی است که با شناخت و تمرکز بر داشته‌های زمین، با استفاده از تکنیک حفر قنات، دسترسی به آب‌های زیرزمینی را آسان کرده و با هنر و ذوق سرشار خود، معماری، آب و گیاه را در کنار هم جمع کرده و هنری والا به نام باغ ایرانی خلق شده است.
سه مشخصه در باغ‌های ایرانی مشترک است که وجود عنصر آب به صورت جوی در محوریت باغ، عمارتی در وسط و دیوارهای بلند در اطراف باغ را شامل می‌شود.
باغ‌های باصفا، درختان کهنسال، جویبارها و اجرای سامانه‌های هوشمندانه آبیاری به ویژه در مناطق کویری از مشخصات بارز باغ‌هایی است که هر سال گردشگران داخلی و خارجی برای دیدن آنها به خراسان جنوبی می‌آیند.
بنابر آمار موجود ۱۱۹ باغ تاریخی در استان خراسان جنوبی وجود دارد که ۶۵ مورد آن در فهرست میراث ملی ثبت شده است.
از مهمترین باغ‌های تاریخی شهر بیرجند می‌توان به باغ اکبریه، رحیم‌آباد، شوکت‌آباد، امیرآباد، بهلگرد، معصومیه و منظریه اشاره کرد که دارای عمارت و به لحاظ معماری و طبیعی چشم‌نواز هستند.
اکبریه میراث جهانی در دل بیرجند
باغ و عمارت اکبریه در این بین جایگاه خاصی دارد چرا که به همراه هشت باغ ایرانی دیگر سال ۱۳۹۰ در سی و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.
باغ و عمارت اکبریه، میراث جهانی از اواخر دوران زندیه و اوایل دوره قاجار است که در انتهای خیابان معلم بیرجند درون بافت سنتی روستایی به همین نام قرار گرفته و به لحاظ کارکرد سیاسی مهمترین مجموعه حکومتی شهر بیرجند به شمار می‌رفته است.
نظام آبیاری، بهره‌مندی از هوای آزاد، نور و خاک در طراحی این مجموعه مانند دیگر باغ‌های ایرانی با برنامه‌ریزی بوده و آنچه در باغ اکبریه قابل تامل است، کاشت درختان کاج در مسیر جوی‌هاست تا سایه آن مانعی بر تبخیر آب باشد.
وجود انبوهی از درختان غیرمثمر همچون کاج با قدمتی بیش از ۱۰۰ سال در کنار درختان مثمر نظیر پسته و انار همچنین درختچه‌هایی مانند رز، گل محمدی، بوته‌ها و گل‌های فصلی، تنوع مطلوبی از گونه‌های گیاهی را پدید آورده که برای گردشگران جذاب است.
مهمترین نکته شاخص در معماری باغ اکبریه و باغ‌های نظیر آن که در منطقه کویری خراسان جنوبی طراحی و احداث شده، نبوغ معمار در جدال با طبیعت بیابانی منطقه است.
این ویژگی مهم استفاده بهینه از آب برای شادابی فضای سبز باغ، تعامل با محیط و چشم‌انداز، تنوع و تکثر در عین وحدت و حفظ سبک و نوآوری، شناخت اقلیم و تطابق امکانات با نیازهای طبیعی در ایجاد بهشتی کوچک در دل کویر را به دنبال داشته است.
باغ اکبریه با وسعت ۴۵ هزار متر مریع است امروز دارای نوع کاربری متفاوت نسبت به زمان ساخت خود شده و دارای موزه باستان‌شناسی، موزه مردم‌شناسی، موزه فرهنگ خراسان و موزه مشاهیر است که گردشگران می‌توانند از آنها دیدن کنند.
باغ رحیم‌آباد جلوه‌گاه سرو و سپیدار
باغ و عمارت رحیم‌آباد هم یکی از آثار تاریخی و در فهرست میراث ملی است که در منطقه‌ای به نام رحیم‌آباد در شهر بیرجند واقع شده و فاصله آن از باغ جهانی اکبریه حدود یک کیلومتر است.
این مجموعه به دلیل معماری و تزئینات میان باغ‌های ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد و از باغ، عمارت، انبارهای متعدد، حوضخانه، اتاق‌های خدمه، برج‌های نگهبانی و سایر بخش‌ها تشکیل شده است.
محوطه اصلی باغ رحیم‌آباد فضای سبز و دلگشاست و این باغ به سبک سایر باغ‌های ایرانی شامل یک خیابان اصلی و چند خیابان فرعی بوده که در طول خیابان اصلی سه حوض تعبیه شده است.
دو طرف خیابان اصلی که از شمال به جنوب امتداد دارد درختان سرو قد برافراشته و درختان باغ عمدتا شامل کاج و سپیدار و درختان مثمر مانند زردآلو و زرشک است.
برای دیدن باغ و عمارت رحیم‌آباد که امکانات رفاهی نیز دارد می‌توان از بلوار پاسداران یا خیابان مدرس شهر بیرجند مراجعه کرد.
شکوه تاریخ در باغ شوکت‌آباد
باغ تاریخی شوکت‌آباد موقوفه‌ای با بیش از ۱۲۰ سال قدمت در نزدیکی شهر بیرجند است که از گذشته به عنوان پیشانی سبز شهر مورد اقبال عموم بوده است. باغ بزرگ و میوه‌دار شوکت‌آباد و عمارت زیبای میان آن که هنرمندی معماران دوره قاجاریه را نشان می‌دهد در پنج کیلومتری شرق بیرجند قرار دارد.
از نظر معماری فضاهای احداث شده در باغ و عمارت شوکت‌آباد دارای ویژگی‌های خاصی هستند که در دیگر نمونه‌های مشابه آن کمتر می‌توان یافت به‌طوری که فضاسازی در این باغ با هماهنگی خاصی انجام شده است.
باغ و عمارت شوکت‌آباد در زمان حکمرانی امیر اسماعیل‌خان با مصالحی همچون آجر، خشت خام، ملات گل، کاهگل، گچ و سنگ ساخته و سال ۱۳۱۶ هجری قمری چهار سهم از آن وقف امور خیریه شد و بقیه سهام این باغ و عمارت توسط امیرمحمد ابراهیم‌خان مشهور به شوکت‌الملک در سال ۱۳۲۰ به وقف رسید.
از آنجایی که ۶ دانگ باغ و عمارت شوکت‌آباد وقف است در وقف‌نامه این مجموعه نیت‌های زیادی از جمله برگزاری جشن‌های نیمه شعبان، عزاداری ماه محرم، ماه رمضان، کمک به عتبات عالیات و کمک به طلاب قید شده است.
باغ شوکت‌آباد، جلوه‌ای ویژه به روستایی با همین نام می‌دهد و سالانه بسیاری از مردم استان و مسافران را برای گذران اوقات و لذت از طبیعت بکر به سوی خود فرا می‌خواند.
همچنین باغ تاریخی امیرآباد بیرجند ۱۴ هکتار مساحت داشته و مربوط به دوران زندیه است که دارای یک کوشک بوده و در گذشته برای پذیرش مهمانان استفاده می‌شده است.
چشم نوازی نقوش هندسی در باغ و عمارت معصومیه
مجموعه باغ و عمارت معصومیه در نزدیکی غرب بیرجند قرار دارد و در دوره پهلوی احداث شده است. عمارت معصومیه که در مقابل استخری هشت ضلعی واقع شده، دارای پلان چند ضلعی بوده و همچون نگینی در میان باغ معصومیه می‌درخشد.
ورودی اصلی باغ در ضلع شرقی قرار گرفته که هم اکنون مورد استفاده نیست. در این عمارت همچون سایر بناهای تاریخی تمام فضاها و اتاق‌های آن به یکدیگر راه دارند، به صورتی که امکان ورود به داخل ساختمان از هر سوی عمارت میسر شده است.
قوس‌های بکار رفته در بنا از نوع هلالی بوده و نمای بیرونی آن با هره چینی آجری مزین شده است. در فضای زیرین این ساختمان زیرزمین بنا وجود دارد. این عمارت از جبهه شرقی به استخری مشرف است که جلوه زیبایی به آن داده است.
پلان بنا در ضلع شرقی به حالت مدور در آمده و در جلوی آن بالکنی به چشم می‌خورد. در این مجموعه علاوه بر باغ اصلی دو باغ دیگر نیز وجود دارد که در یکی از آنها عمارتی ساده خودنمایی می‌کند و دیگری فاقد عمارت است.گونه گیاهی غالب در این باغ درخت کاج بوده و درختان میوه ای همچون زردآلو، زرشک و عناب نیز در آن وجود دارد.
منظریه باغی در ارتفاعات باقران
این باغ زیبا که بر دامنه‌های مشرف به جنوب شهر بیرجند در ارتفاعات باقران احداث شده است، محل سابق کنسولگری انگلیس در این شهر است. باغ منظریه بر روی سطحی شیب دار در روستای ییلاقی منظریه گسترده شده است و عمارت اصلی با تالارهای بزرگ، پنجره‌های چوبی و نمای زیبا در میان آن دیده می‌شود.
مزرعه و زمینی که این عمارت در آن ساخته شده است، در سال ۱۳۱۷ شمسی توسط محمد ابراهیم شوکت الملک، حاکم قاینات، به کلنل پریدوکس، کنسول دولت انگلیس، مقیم قاینات و سیستان واگذار شده است.
تفرج ییلاقی در باغ بهلگرد
باغ بهلگرد در فاصله ۳۰ کیلومتری شمال شرقی بیرجند، در امتداد جاده بیرجند – زاهدان و در روستای بهلگرد واقع شده است. مجموعه باغ و عمارت بهلگرد شامل بخش‌های متعددی همچون ورودی، هشتی، حیاط اندرونی، محل سکونت خدمه، حیاط بیرونی و اصطبل می‌شود.
ورودی باغ دارای سردری ساده با درب چوبی دو تکه است که با گل میخ‌های کروی تزئین شده است، طاق نماهای کم عرض و کم عمق فضای هشتی را تشکیل می‌دهد که بعد از ورودی قرار گرفته است.
محوطه اندرونی در امتداد هشتی واقع شده و فضای به نسبت وسیعی را به خود اختصاص داده است، در میان این محوطه استخری به شکل چهار ضلعی به آن چشم می‌خورد و عمارت اندرونی باغ در ضلع جنوبی در دو طبقه ساخته شده است.
حیاط بیرونی که به محوطه اصلی باغ راه دارد شامل عمارتی با معماری ساده و زیبا است. باغ بهلگرد با بهره‌گیری از شیب زمین و در جهت جنوب به شمال طراحی و ساخته شده است.
برخورداری از اندرونی و بیرونی و تنوع پوشش گیاهی از شاخصه‌های مهم آن است. باغ و عمارت بهلگرد به عنوان تفرجگاه ییلاقی حاکم محلی، در دوره قاجار بنا شده است.
تنوع زیبایی در باغ گلشن طبس
اما باغ گلشن طبس در ۲۷۰ کیلومتری غرب بیرجند و در مسیر تردد مسافران استان‌های مختلف کشور بنای تاریخی متعلق به دوره افشاریه – زندیه است که توسط میرحسن خان سومین حاکم طبس از سلسله خوانینی که به وسیله نادرشاه به حکومت منطقه منصوب شدند، ساخته شد و صدها درخت میوه در این باغ هشت هکتاری طبیعت کم‌نظیری را پدیده آورده است.
این باغ بر امتداد جریان آب چشمه‌های سرد و گرم که به جانب طبس میآید شکل گرفته، آب از انتهای مجموعه وارد باغ شده و پس از آبیاری کرت‌ها و حرکت در جوی‌ها و فوارهها از زیر هشتی ساختمان سردر میگذرد و به شهر می‌رود.
در این باغ گونه‌های مختلف گیاهان سازگار با اقلیم‌های متفاوت آب و هوایی مانند درخت چنار که خاص مناطق سردسیر است در کنار نخل خرما دیده می‌شود که فقط در مناطق گرمسیری رشد می‌کند.
ساختمان سردر باغ گلشن در زلزله ویرانگر سال ۱۳۵۷ طبس به کلی از بین رفت اما مانند گذشته بازسازی شده است.
باغ گلشن طبس با شماره ثبت ۱۳۱۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
تداوم تاریخ در قلعه باغ مود
باغ و عمارت مود ( قلعه باغ ) واقع در شهرستان سربیشه از آثار مربوط به دوره زندیه و قاجار با مساحت ۶۰ هزار و ۲۷۰ متر مربع دارای یک حصار و بیست برج مدور است که با فاصله های مشخصی در حصار باغ قرار دارند.
علاوه بر برجها، یک خندق به عرض تقریبا ده متر در دور تا دور حصار حفر شده و دفاع از قلعه را آسانتر می نموده و ورودی اصلی باغ در میانه ضلع شمالی آن قرار دارد و در دو طرف ورودی، دو برج و دو اتاق کوچک جهت سکونت نگهبانان دیده می شود.
در داخل قلعه بقایایی از یک بنای قدیمی، عمارتی تشریفاتی ، شامل چند ایوان، بقایای یک هشتی، راهروها و اتاقها بر جای مانده است.
در مرکز این باغ عمارتی قرار دارد که ویژگی های معماری آن متعلق به اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی است.
بنابر اعلام مسوولان میراث فرهنگی استان از بین باغ‌های تاریخی خراسان جنوبی باغ اکبریه، باغ رحیم‌آباد، باغ بهلگرد، باغ شوکت‌آباد و باغ گلشن طبس در نوروز امکان بازدید دارند.
بیش از هزار اثر تاریخی و گردشگری خراسان جنوبی در فهرست میراث ملی ثبت شده که از این تعداد ۱۰ اثر در فهرست میراث جهانی جای گرفته است.
نوشته و خبر نگار : احمد کاشانی دبیر سرویس گردشگری و میراث و ا.حسن پور
دیدگاه ها برای این نوشته بسته شده است.