ماه محرم، ماهی که هر برگ تقویمش با عطر خون و حماسه آمیخته شده است، در سراسر ایران زمین به ویژه در دل کویر خراسان جنوبی با شور و حال خاصی گرامی داشته می‌شود. هر ساله در این ماه، مردم دیار خاوران با آیین‌ها و رسومی که قدمت آن‌ها به چندین قرن می‌رسد، عشق و دلدادگی خود را به سالار شهیدان، امام حسین (ع)، به نمایش می‌گذارند.

از بین هزاران رسم و آیین عزاداری که در جای جای ایران اجرا می‌شود، آیین سنگ‌زنی قُهستان در شهرستان درمیان، درخشندگی و اصالت خاصی دارد؛ مراسمی که جلوه‌ای منحصر به فرد از سوگ و شعور عاشورایی است و با ضربات آرام اما پرمعنا و صدای چوب‌های کوچک اما پرطنین، داستانی از داغ دیرین و وفاداری نسل‌ها روایت می‌کند.

آیینی که در آن دو تکه چوب کوچک استوانه‌ای، با نوای هم‌آهنگ نوحه و صدای ضربان قلب عزاداران، صدایی خلق می‌کند که همچون پژواکی از گذشته‌های دور، از داغ عاشورا و سوگ بنی‌اسد می‌گوید.

آیین سنگ‌زنی، روایتگر سوگواری عمیق قوم بنی‌اسد است؛ مردمی که پس از روز عاشورا، با دیدن پیکرهای بی‌سر و پاره‌پاره امام حسین (ع) و یارانش، با سنگ بر صورت خود زدند و اندوه خود را فریاد زدند.

در قُهستان، این آیین سنتی از دیرباز به شکل خاصی اجرا می‌شود که هم نمادی از احترام است و هم نمایشی از شور و شعور مذهبی.

در این مراسم، دو تکه چوب استوانه‌ای کوچک به طول حدود هشت سانتی‌متر، که معمولاً از چوب درخت عناب یا گردو ساخته می‌شوند، در پشت دست عزاداران قرار می‌گیرد. نخ نازکی این دو چوب را به هم متصل کرده است تا هنگام کوبیده شدن بر هم، صدای «سنگ» ایجاد شود. این صدای خاص، نه تنها زمینه‌ساز نوحه‌خوانی است بلکه قلب‌های حاضر را با ریتمی دلنشین به حرکت درمی‌آورد.

ریتم این چوب‌ها در دو حالت تک ضرب و سه ضرب اجرا می‌شود؛ ریتم‌هایی که هر کدام پیام و حال و هوای خاصی دارند. در ریتم سه ضرب، حرکات دست به شکل موزونی انجام می‌شود؛ ضرب اول به سمت جلو و بالا، ضرب دوم در بازگشت به جهت مخالف و ضرب سوم در زاویه‌ای مخالف ضرب اول، همه با هماهنگی کامل اجرا می‌شوند.

این ترکیب حرکات و صدا، چون نغمه‌ای است که دل‌ها را می‌لرزاند و شور و ارادت به امام حسین (ع) را به اوج می‌رساند.حلقه‌های عزاداران مقابل هم می‌ایستند و با رقص پا، حرکتی منظم و متناسب با ریتم ایجاد می‌کنند که زیبایی و معنویت مراسم را دوچندان می‌کند. صدای چوب‌ها همچون زمزمه‌های دل‌نوازی است که در دل شب‌های محرم قُهستان طنین‌انداز می‌شود.

این آیین فاخر، تنها توسط هشت سنگ‌زن در قُهستان اجرا می‌شود؛ مردانی که این هنر و مسئولیت را از پدران خود به ارث برده‌اند. طبق سنتی نانوشته، پس از فوت هر سنگ‌زن، فرزند ذکور او باید جای پدر را بگیرد و این مسیر تا نسل‌های بعد ادامه می‌یابد. در صورتی که فرزند کوچک باشد، برادر بزرگ‌تر مسئولیت را به عهده می‌گیرد.

از بین این هشت نفر، هر ساله یک نفر به عنوان نوحه‌خوان یا آخوند انتخاب می‌شود؛ فردی که نقش هدایتگر و هم‌آهنگ‌کننده مراسم را بر عهده دارد. نوحه‌خوان با صدای بلند و پر احساس خود، نوحه‌های مخصوص سنگ‌زنی را می‌خواند و انرژی حلقه‌ها را افزایش می‌دهد، به‌گونه‌ای که ریتم میان‌دار آن‌ها پویایی و شکوه بیشتری پیدا می‌کند.

مراسم سنگ‌زنی از شب پنجم محرم آغاز می‌شود. در آغاز، علم‌چی‌ها از مسجد به همراه دسته‌ای از سنگ‌زن‌ها حرکت می‌کنند. پشت سر آنها، دسته‌های سینه‌زن و زنجیرزن حرکت کرده و همگی به سمت میدان شهر حرکت می‌کنند.

نوحه‌خوانی با صدای بلند و پر شور همراه است و هم‌نوایی چوب‌ها و نوحه‌ها، فضای معنوی خاصی می‌آفریند که تا مسجد نیز ادامه پیدا می‌کند.

در روستای درخش نیز آیینی مشابه برگزار می‌شود که به دلیل ارزش تاریخی و فرهنگی، در سال ۱۳۹۱ با شماره ۶۲۶ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان جنوبی افزود: این آیین سنتی تنها در شهر قُهستان برگزار می‌شود و میراثی ارزشمند است که با شور و شوق تمام نسل‌ها آن را پاسداری می‌کنند.

سید احمد برآبادی افزود: خراسان جنوبی با داشتن ۱۸ آیین مختلف عزاداری ثبت شده در فهرست میراث معنوی کشور، همچون تعزیه بیرجند، نخل‌گردانی، بیل‌زنی خوسف و مشعل‌گردانی، نشان داده است که چقدر به حفظ و ترویج فرهنگ اصیل عاشورایی اهمیت می‌دهد.

آیین سنگ‌زنی قُهستان، فراتر از یک مراسم سنتی است؛ صدای تاریخ، احساس و ارادتی است که هر سال در دل کویر خراسان جنوبی زنده می‌شود. هر کوبش چوب بر چوب، پیام‌آور فریادی است که هنوز خاموش نشده؛ فریادی برای عدالت، ایثار و عشق به سالار شهیدان.

این نوا و ضرباهنگ، آیینه‌ای است از قلب‌های پر شور مردمی که با هر ضربه، یاد می‌کنند از روزی که عشق بر شمشیر پیروز و جان فدای حقیقت شد.

نوشته و خبر نگار : مهدیه حسن پور دبیر سرویس فرهنگی و هنری و ا.حسن پور